Przejdź do treści

JAN ENGLERT – RZEMIOSŁO I MYŚL (14)

ROZDZIAŁ IV – DROGA PRZEZ TEATR NARODOWY – 25 SEZONÓW JAKO AKTOR (OD 1996/1997), A 18 JAKO DYREKTOR ARTYSTYCZNY (OD 2003/2004) – ciąg dalszy…

7. ARTYSTYCZNE DOKONANIA TEATRU NARODOWEGO POD KIERUNKIEM JANA ENGLERTA (2003/2004–2019/2020)

Można powiedzieć, że Teatr Narodowy w ciągu siedemnastu sezonów za dyrekcji Jana Englerta dysponował sześcioma scenami (czy miejscami do grania):

1). sceną Wojciecha Bogusławskiego w głównym gmachu na ulicy Wierzbowej;

2). sceną imienia Jerzego Grzegorzewskiego po drugiej stronie ulicy Wierzbowej);

3). Teatrem Małym na ulicy Marszałkowskiej 104/122 w podziemiach kina „Relax”(czynny do 27 VI 2009);

4). sceną „Studio” (od 28 stycznia 2004)

oraz wykorzystywał na przedstawienia

5). Foyer Sali Wojciecha Bogusławskiego;

6). pomieszczenia techniczne w przejściu podziemnym między budynkami na Wierzbowej.

Grali aktorzy z zespołu Teatru Narodowego i zapraszani do Teatru Narodowego do pracy gościnnie. Właściwie z całej Polski. Zarówno znani i wybitni, jak obiecująca młodzież aktorska, czasem niemal debiutanci, wyróżniający się talentem i aktorskim powołaniem.

Za dyrekcji Jana Englerta Jerzy Grzegorzewski miał możliwość wystawić jeszcze trzy premiery: Hamleta wg Studium o Hamlecie Stanisława Wyspiańskiego (28 września 2003), Duszyczkę Tadeusza Różewicza (30 stycznia 2004), On. Drugi powrót Odysa Antoniny Grzegorzewskiej i Jerzego Grzegorzewskiego (29 stycznia 2005).

Oprócz Jerzego Grzegorzewskiego reżyserowali artyści wybitni – reżyserzy teatralni i filmowi oraz znani aktorzy: Kazimierz Kutz (Śmierć komiwojażera Arthura Millera, 16 kwietnia 2004), Jerzy Jarocki (Błądzenie, 29 maja 2004; Kosmos Witolda Gombrowicza, 16 października 2005; Miłość na Krymie Sławomira Mrożka, 17 stycznia 2007; Tango Sławomira Mrożka, 29 października 2009), Andrzej Seweryn (Ryszard II Williama Szekspira, 10 października 2004), Stanisław Różewicz (Stara kobieta wysiaduje Tadeusza Różewicza, 31 marca 2007), Maciej Prus (Wiele hałasu o nic Williama Szekspira, 12 grudnia 2008; Łysa śpiewaczka Eugène Ionesco, 13 kwietnia 2013; Madame de Sade Yukio Mashima, 16 kwietnia 2016; Letnicy Maksyma Gorkiego, 9 listopada 2019).

Do tej listy ciekawych postaci reżyserskich i autorów udanych premier dołączyć można gości z zagranicy, jak Ondřej Spišak (Merlin inna historia Tadeusza Słobodzianka, 16 grudnia 2003), Will Pomerants (Kopciuch Janusza Głowackiego, 26 czerwca 2004), Jacques Lassalle (Tartuffe, albo Szalbierz Moliera, 25 marca 2006; Umowa Pierre de Marivaux, 5 marca 2009; Lorenzaccio Pierre de Marivaux, 12 marca 2011), Iwan Wyrypajew (Taniec „Delhi” Iwana Wyrypajewa, 5 marca 2010), Gabor Zsambeki (Kazimierz i Karolina Ődona von Horvatha, 9 października 2010), Eimuntas Nekrosius (Dziady Adama Mickiewicza, 10 marca 2016; Ślub Witolda Gombrowicza, 15 czerwca 2018).

Sam Jan Englert do swoich reżyserii z okresu dyrekcji Jerzego Grzegorzewskiego za swojej dyrekcji dodał od sezonu 2003/2004 nowe premiery: Władzy Nicka Deara (23 kwietnia 2005), Ślubów panieńskich Aleksandra Fredry (21 kwietnia 2007), Iwanowa Antoniego Czechowa (5 kwietnia 2008), Księżniczki na opak wywróconej Jarosława Marka Rymkiewicza (24 kwietnia 2010), Udręki życia Hanocha Lewina (16/18 grudnia 2011), Bezimiennego dzieła Stanisława Ignacego Witkiewicza-Witkacego (2 marca 2013), Fredraszki wg tekstów Aleksandra Fredry (18 grudnia 2014), Kordiana Juliusza Słowackiego (19 listopada 2015).

Skrupulatnie przemyślał ze współpracownikami dobór reżyserów. Obok wymienionych znanych i uznanych usytuowano dzieła reżyserów z zagranicy i zaproszonych do pracy młodych (Agnieszka Glińska, Piotr Cieplak, Andrzej Domalik), często debiutantów (Antonina Grzegorzewska, Piotr Hycnar, Maciej Malecki) czy debiutujących na gruncie warszawskim reżyserów już głośnych, jak Maja Kleczewska czy Grzegorz Jarzyna albo Michał Zadara.

Zaproszenia do współpracy wybijających się reżyserów różnych pokoleń czy roczników okazały się od roku 2003 imponujące w doborze i ilości, zwłaszcza gdy obok nazwisk reżyserów zestawić nazwiska autorów i tytuły dziel przez nich zrealizowanych. Oto lista

reżyserów do wglądu (może jeszcze niepełna), ułożona chronologicznie:

Paweł Passini: Hamlet 44 Magdy Fertacz i Artura Pałygi ( 28 września 2003);

Tadeusz Bradecki: W piaskownicy Michała Walczaka (13 grudnia 2003 w Teatrze Małym), nowa wersja pt. Piaskownica (5 marca 2005 na Scenie Studio), Happy End Bertolta Brechta i Kurta Weilla (30 czerwca 2005), Pierwszy raz Michała Walczaka (15 marca 2006);

Piotr Cieplak: Narty Ojca Świętego Jerzego Pilcha (6 listopada 2004), Opowiadania dla dzieci Isaaka Bashevis Singera (15 grudnia 2007);

Tomasz Man: 111 Redbada Klynstra (4 grudnia 2004);

Antoni Libera: Czekając na Godota Samuela Becketta (30 czerwca 2006);

Michał Zadara: Chłopcy z Placu Broni wg Ferenca Molnara (Teatr Mały, 9 czerwca 2007), „Aktor Cypriana Kamila Norwida (4 lutego 2012), „Zemsta nietoperza” Johanna Straussa (19 stycznia 2019);

Edward Wojtaszek: Żar Christophera Hamptona (Foyer, 4 października 2007);

Andrzej Domalik: Terminal 7 Larsa Norena (8 grudnia 2007), Elektryczny parkiet Endy Washa (27 maj 2010 );

Wojciech Malajkat: Wędrowiec Conora Mc. Phersona (4 marca 2008);

Artur Tyszkiewicz: Mrok Mariusza Bielińskiego (8 maja 2008), Balladyna Juliusza Słowackiego (11 grudnia 2009), Białe małżeństwo Tadeusza Różewicza (2 października 2015), Nikt Hanocha Levina (prapremiera polska 21 października 2017);

Igor Gorzkowski: Polowanie na łosia Michała Walczaka (Scena Studio, 18 kwietnia 2009);

Piotr Cieślak: Dozorca Harolda Pintera (20 lutego 2010);

Grzegorz Chrapkiewicz: Kotka na gorącym blaszanym dachu Tennessee Williamsa (15 listopada 2013), IRONBOUND. Za torami, za mostem Martyny Majok (prapremiera polska 30 marca 2019);

Piotr Cieplak: Królowa Śniegu Hansa Christiana Andersena (17 stycznia 2015), Ułani Jarosława Marka Rymkiewicza (10 marca 2018);

Marcin Hycnar: Opowiadanie brazylijskie Jarosława Iwaszkiewicza (prapremiera 28 marca 2015), Opowieść zimowa Williama Szekspira ( 20 maja 2017);

Adam Sajnuk: Garderobiany Ronalda Harwooda (10 grudnia 2016),

Paweł Miśkiewicz: Idiota wg Fiodora Dostojewskiego (11 lutego 2017), Burza Wiliama Szekspira (1 grudnia 2018);

Artur Urbański: Twórcy obrazów Per Olova Enquista (18 września 2017);

Grzegorz Małecki: Tchnienie Duncana Macmillana (8 września 2018);

Kuba Kowalski: Hedda Gabler Henryka Ibsena (10 maja 2019).

I lista reżyserek:

Agnieszka Glińska: 2 Maja A. Saramonowicz (28 lutego 2004), Norymberga Wojciecha Tomczyka (Scena Studio, 10 kwietnia 2006), Poduszyciel Martina McDonagha (21 października 2006), Lekkomyślna siostra Włodzimierza Perzyńskiego (14 lutego 2009), Mewa Antoniego Czechowa (18 listopada 2010), Iwona, księżniczka burgunda Witolda Gombrowicza (25 października 2014);

Agnieszka Lipiec-Wróblewska: Rzeźnia Sławomira Mrożka (10 września 2005);

Agnieszka Olsten: Nora Henryka Ibsena (23 kwietnia 2006), Otello Williama Szekspira (10 maja 2008);

Maja KleczewskA: Fedra Eurypidesa-Seneki-Pera Olafa Enquista-Istvana Tasnadiego (2 grudnia 2006), Marat/Sade Petera Weissa (7 czerwca 2009), Oresteja Ajschylosa (14 kwietnia 2012);

Małgorzata Bogajewska: Daily Soup Amanity Muskaria (26 maja 2007);

Antonina Grzegorzewska: Ifigenia Antoniny Grzegorzewskiej ( 7 listopada 2008);

Natalia Korczakowska: Jakob Lenza Wolfganga Rihna (prapremiera 7 maja 2011, koprodukcja z Teatrem Wielkim);

Grażyna Kania: W mrocznym mrocznym domu Neila LaBute’a (prapremiera 2 czerwca 2012);

Anna Seniuk: Pchła Szachrajka Jana Brzechwy (8 grudnia 2013);

Bożena Suchocka: Kilka dziewczyn Neila LaBute’a (24 listopada 2018);

Lena Frankiewicz: Jak być kochaną Kazimierza Brandysa (2 lutego 2019).

Propozycje otrzymali również tacy twórcy, jak Krystian Lupa i Krzysztof Warlikowski. Ustosunkowali się do tej szansy rozmaicie – odmawiając zdecydowanie (Krystian Lupa), zgłaszając kontrpropozycje lub odkładając współpracę na czas odleglejszy.

Uwagę zwraca także repertuar. Zrównoważono w nim klasyczne dzieła literatury polskiej i światowej oraz twórczość współczesną zarówno pisarzy polskich jak obcych.

Wyważono także ilość prapremier, które stanowią mniej więcej jedną trzecią repertuaru w sezonie.

Z powyższego przeglądu reżyserów zaproszonych do współpracy i tytułów sztuk wyłaniają się dwie sprawy niesłychanie istotne: przemyślany repertuar Teatru Narodowego i dobrany do zadań zespół. Do tego dojść musiała precyzyjna strategia i kultura działania. To wszystko razem wzięte wytyczyło drogę do rosnących (w ciszy!) niepodważalnych osiągnięć.

Teatr Narodowy stopniowo odkrywał trafnie pomyślany program repertuarowy i artystyczny, myślowy i ideowy, a w każdym razie program Jana Englerta i zespołu jego współpracowników dający się obronić. I zdobywał coraz lepsze oceny krytyków.

Podczas przeglądu przedstawień Jerzego Grzegorzewskiego, zatem u progu dyrekcji Jana Englerta w Teatrze Narodowym, Janusz Majcherek, oceniając pozytywnie dyrekcję Jerzego Grzegorzewskiego w Teatrze Narodowym, mimochodem dorzucił: „Jak potoczą się losy Narodowego pod nową dyrekcją, tym zaczynam się martwić” (Foyer, „Teatr” 2004 nr 1-2, s. 3). Jeszcze w trzy lata potem Jacek Kopciński w dyskusji o kryzysie scen warszawskich zauważał: „Teatr Narodowy (…) – choć wypada nieco lepiej (…) wciąż nie ma własnego oblicza” (W gazecie i bufecie. O kryzysie scen warszawskich. Rozmawiają: Izabella Cywińska, Paweł Mościcki, Paweł Sztarbowski, Jacek Weksler, Jacek Kopciński, Marek Radziwon, „Teatr” 2007 nr 6, s. 39).

Aż w 2010 roku i Teatr Narodowy, i Jan Englert jego dyrektor artystyczny doczekali się już nie tylko pozytywnej opinii krytyki, ale – niemal jednomyślnie dobrej. Przyjmując do wiadomości te pozytywne oceny, Jan Englert sprawy opinii krytyki skomentował sceptycznie, na pierwszy plan wysuwając mierniki sprawdzalne: opinie środowiskowe aktorów, reżyserów, artystów i opinie widzów. I powiedział: „Te dobre opinie krytyków to przede wszystkim moja „wysługa lat”, to po pierwsze. Poza tym nie dałem się sprowokować i nie boksowałem się z nikim, to znaczy do żadnej wojny mnie nie wciągnięto, choć próbowano. A tak naprawdę to jako człowiek praktyczny nie do końca wierzę recenzjom: i tym wynoszącym pod niebiosa, i tym druzgoczącym. Probierzem tego, czy w teatrze jest dobrze, czy źle, są dwa czynniki: chęć artystów do zaangażowania się do tego teatru i frekwencja publiczności. Do mnie chcą się angażować i widzów przybywa. Sprawdziły się moje założenia: nie ograniczać dostępu do tej sceny dla żadnego rodzaju twórczości poza hucpą i chałturą. Nie uznaję też modnych dziś tzw. projektów teatralnych, które w moim przekonaniu są namiastką teatru. Żadne projekty, formy studyjne, tylko gotowe przedstawienia” (Jestem zbyt zarozumiały, żeby się obrażać”, z Janem Englertem… „Dziennik Polski”, 2010).

Osiągnięcia te i ponad 500 przedstawień rocznie na scenach Teatru Narodowego byłyby niemożliwe bez zgromadzenia dobrego zespołu aktorskiego, który wytrwale budowany i zmieniany jest dziś zdecydowanie najlepszy w Polsce. Wystarczy zajrzeć do kolejnych „Kronik Teatru Narodowego” (wydawanych od sezonu 2000/2001), popatrzeć na spisy artystów zaangażowanych na stałe do Teatru Narodowego i występujących w Teatrze Narodowym gościnnie. Ile tam nazwisk aktorów sławnych i znanych, ilu młodych i utalentowanych absolwentów polskich uczelni.

A dodać trzeba do osiągnięć scenicznych – repertuarowych, aktorskich i inscenizacyjnych zdobycze działalności Teatru Narodowego na innych polach, które swój dorobek także zawdzięczają zespołom współpracowników. Dzięki nim mógł Teatr Narodowy najpierw utrzymać a potem zmodyfikować nie tylko rozmaite działania artystyczne i programowe, ale także edukacyjne, reklamowe i wydawnicze – imponujące

pod względem liczby, różnorodności, poziomu.

7. INNE DZIAŁANIA PROGRAMOWE ZA ARTYSTYCZNEJ DYREKCJI JANA ENGLERTA

Jan Englert, objąwszy dyrekcję Teatru Narodowego, utrzymał w mocy i kontynuował większość inicjatyw swego poprzednika, poczynając od wymiany między teatralnej po działalność edukacyjną, naukową i popularyzatorską, zainicjowaną w Teatrze Narodowym przez Jerzego Grzegorzewskiego i jego zespół. Ale od czasu do czasu wprowadzał nowe pomysły.

Po roku 2003, jak wcześniej, odbywały się w Teatrze Narodowym liczne występy gościnne zespołów obcych, choć z czasem brak sceny filialnej Teatru Małego na ulicy Marszałkowskiej 104/112 w podziemiu kina Relax poważnie ograniczył działalność impresaryjną (zob. wydania Kroniki Teatru Narodowego). Równie liczne były wyjazdy Teatru Narodowego na występy gościnne w innych miastach polskich i na festiwale, m.in. do Gdyni (V Festiwal 2011/2012), Katowic, Krakowa (Interpretacje, 2011/2012), Lublina (2011/2012), Nowego Sącza (Jesienny Festiwal Teatralny, 2011), Tych (2011/2012) oraz za granicę do Czech (Bańska Bystrzyca), Rosji (Moskwa, Sankt Petersburg), Kanady (Toronto), Hiszpanii (Valladolid), Indii (Teheran).

Od roku 2009 z inicjatywy Teatru Narodowego i jego dyrektora zorganizowano w październiku i listopadzie pierwszy międzynarodowy festiwal teatrów narodowych pod nazwą Spotkania Teatrów Narodowych, planowane do odbywania się co dwa lata w siedzibie polskiego Teatru Narodowego w Warszawie (głównie w Sali im. Wojciecha Bogusławskiego).

W pierwszym, który odbywał się od 16 października do 20 listopada 2009 roku (wszystkie przedstawienia grano w Sali im. Wojciecha Bogusławskiego) udział wzięło sześć teatrów narodowych: z Rosji (Teatr Aleksandryjski – Ożenek Mikołaja Gogola w reżyserii Walerija Fokina, premiera 18 stycznia 2008, występ 3 października), Rumunii (Teatrul National Marin Sorescu – Wieczór Trzech Króli Williama Szekspira w reżyserii Silviu Purcarete, premiera 21 marca 2004 – występ 16 i 17 października), Bułgarii (Narodni Teatar Iwan Vazow – Don Juan Moliera w reżyserii Aleksandra Morfova, premiera 29 września 2006 – występ 23 i 24 października), Francji (Comèdie Française – Podział Południa [właściwie ‘Punkt przecięcia‘] Paula Claudela w reżyserii Yves Beaunesne, premiera 31 marca 2007 – występ 28 i 29 października), Austrii (Burgtheater – Kobieta diabłem Karla Schonherra w reżyserii Martin Kusej, premiera 12 września 2008 – występ 7 i 8 listopada), Włoch (Piccolo Teatro della citta di Milano – Trylogia letniskowa Carla Goldoniego w reżyserii Toni Servillo, premiera 7 listopada 2007 – występ 19 i 20 listopada).

Spotkania zakończyło sympozjum (13-14 listopada 2009) i panel na temat „teatrów narodowych w XXI wieku, wobec tradycji, artystycznej doskonałości i międzynarodowej świadomości”. Udział wzięły wymienione teatry i delegacje z 30 teatrów narodowych na świecie, a w panelu przedstawiciele teatrów z Austrii, Czech, Francji, Irlandii, Rosji, Szkocji, Szwecji, Wielkiej Brytanii, Włoch.

W czerwcu 2013 roku odbyła się kolejna edycja Spotkań Teatrów Narodowych.

Przy Teatrze Narodowym od 1 października 2003 do 31 grudnia 2004 roku działało Laboratorium Dramatu prowadzone w przez Tadeusza Słobodzianka oraz Scena Studio (otwarta 28 stycznia 2004) i Studio Dramatu (od 1 września 2005). Owoce wypracowanych tam eksperymentów dramaturgicznych i inscenizacyjnych udostępniano zainteresowanym i publiczności bądź w repertuarze Teatru Narodowego (Koronacja i 111 w sezonie 2004/2005; Norymberga i Imieniny w sezonie 2005/2006), bądź na specjalnych pokazach w Teatrze Narodowym i w telewizji (7 i 8 grudnia 2004 roku, od 21 stycznia do 6 lutego 2006 roku).

Organizowane były Wieczory poetyckie w Teatrze Narodowym poświęcone poezji Rainera Marii Rilke (20 maja 2004, Sala na Wierzbowej), a później poezji Zbigniewa Herberta, Jarosława Iwaszkiewicza, Czesława Miłosza, Tadeusza Różewicza. Tu zapewne należy zaliczyć wielkie inscenizowane czytanie (20-25 maja 2016 roku) Pana Tadeusza – wszystkie słowa Adama Mickiewicza z udziałem 29 aktorów (m.in. gościnnie Teresa Budzisz-Krzyżanowska i Wiesława Niemyska oraz z zespołu Teatru Narodowego m.in. Anna Seniuk, Jan Englert, Janusz Gajos, Jerzy Radziwiłowicz – w reżyserii Piotra Cieplaka, scenografii Andrzeja Witkowskiego, z ilustracją muzyczną na żywo w wykonaniu zespołu: Anna Markowicz, Paweł Paprocki, Marcin Przybylski, Mateusz Rusin.

W Sali na Wierzbowej odbywały się cykle prelekcji pod nazwą Wykłady otwarte, organizowane od 7 maja 1998 roku, na wiele ciekawych tematów (częściowo udostępniane w druku): Arcydramaty polskie (1997/98), Misteria polskie (1998/99), Wesele (1999/2000 z udziałem Andrzeja Makowieckiego, Henryka Izydora Rogackiego, Ewy Miodońskiej-Brookes, Wiesława Juszczaka, Jacka Woźniakowskiego), 2 X fine de siècle klasyczność i nowoczesność (2000/2001), Wielki Teatr Świata, część pierwsza (wykłady Włodzimierza Lengauera, Marcina Bornusa, Piotra Salwy, Marty Gibińskiej, Tomasza Łubieńskiego, Lecha Sokoła, Jerzego Koeniga), Wielki Teatr Świata, część druga (sez. 2002/2003, wykłady Marii Krzysztofa Byrskiego, Wiesława Juszczaka, Andrzeja Borowskiego, Tomasza Kubikowskiego, Jerzego Koeniga, Rafała Węgrzyniaka, Lecha Sokoła, Jerzego Jarzębskiego, Joanny Walaszek), Dramat: stulecie szyderców. Teatr XX wieku (2003/2004), Powrót Dionizosa. Dramat i teatr XX wieku: w poszukiwaniu języka (2004/2005), Ciało widzialne (wykłady w sez. 2005/2006), Światło obrazu (wykłady w sez. 2006/2007), Obecność aktora (2007/2008), Legendy nowoczesności (2008/2009)…

Urządzano liczne wystawy tematyczne, poświęcone wybitnym artystom teatru polskiego, zwłaszcza związanym z Teatrem Narodowym, jak Danuta Szaflarska (Danuta Szaflarska w Teatrze Narodowym, od 29 września 2007), Irena Eichlerówna (Irena Eichlerówna w Teatrze Narodowym, od 19 kwietnia 2008), Wilamowi Horzycy (Wilam Horzyca ku teatrowi monumentalnemu, od 2 marca 2009), Andrzej Łapicki (Andrzej Łapicki w Teatrze Narodowym, od 5 lutego 2010).

Opracowywano, oprócz programów do przedstawień i wystaw oraz druku wykładów, liczne inne wydawnictwa: Zbigniew Herbert – Wieczór poezji, Reżyser – 50 lat twórczości Jerzego Jarockiego, Irena Eichlerówna, „Dziady” Dejmka Magdy Raszewskiej, Inwentaryzacja. Przedmioty scenograficzne Jerzego Grzegorzewskiego Barbary Sierosławskiej, Wilam Horzyca. Ostatnia dyrekcja, „Balladyna” Hanuszkiewicza Michała Smolisa, Teatr Narodowy/The National Theatre of Poland, Dom Wyspiańskiego, „Kordian” Erwina Axera Michała Smolisa, Teatr Tadeusza Różewicza w Teatrze Narodowym, Staropolskie teatra Kazimierza Dejmka, Teatr się pali! Opis pożarów Teatru Narodowego Agaty Tuszyńskiej, Jerzy Grzegorzewski – Wariacje. Scenariusze autorskie z lat 1978-1991 pod red. Ewy Bułhak i Mateusza Żurawskiego.

Uroczyście obchodzono rozmaite rocznice: 250 rocznicę urodzin Wojciecha Bogusławskiego (Obchód teatru, czyli Kim jest Wojciech Bogusławski, 15 kwietnia 2007), setną rocznicę urodzin Ireny Eichlerówny – gwiazdy Teatru Narodowego (29 września 2007 – panel, wystawa, prezentacja książki o Irenie Eichlerównie), setną rocznicę śmierci Stanisława Wyspiańskiego (Dom Wyspiańskiego, 3-11 listopada 2007), pięćdziesięciolecie pracy reżyserskiej Jerzego Jarockiego (Reżyser – 50 lat twórczości Jerzego Jarockiego, 12-19 listopada 2007), „Dziady” 1968 – w rocznicę zdjęcia z repertuaru Teatru Narodowego Dziadów Adama Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka (m.in. także plenerowa projekcja na Krakowskim Przedmieściu, uroczystość 30 lutego 2008 roku w Sali Bogusławskiego w obecności Gustawa Holoubka, odtwórcy postaci Gustawa Konrada w tym przedstawieniu), Pożegnanie z Teatrem Małym (3-27 czerwca 2009), otwartym przed laty (1973) jako druga scena Teatru Narodowego premierą Antygony Sofoklesa z niezapomnianą kreacją młodziutkiej Anny Chodakowskiej (11 stycznia 1973), a upamiętnioną wieloma ważnymi przedstawieniami, jak Białe małżeństwo Tadeusza Różewicza, a w latach 1994-2003 działającą jako scena impresaryjna pod dyrekcją Mieczysława Marszyckiego i Pawła Konica.

Prowadzono działania edukacyjne, jak wykłady na temat poezji (Liryka-reaktywacje), literatury dramatycznej, teatru, a nawet zagadnień z dziedziny psychologii (cykl przedstawień pokazywanych w Teatrze Narodowym pod hasłem Psychoscena, organizowanych co miesiąc przez cały sezon 2007/2008). Pokazywano, odpowiednio przygotowane przedstawienia teatralne dla osób niesłyszących lub niewidzących (pokazy spektakli z audio – deskrypcją).

Organizowano warsztaty pracy aktora i warsztaty pracy reżysera (Jan Englert mówił podczas nich o pracy nad rolą), prezentacje teatru za kulisami (nazwane Mikołajowa przygoda w teatrze).

W powiązaniu z tematami i autorami przedstawień, działaniami edukacyjnymi i jubileuszowymi czy okazjonalnymi Teatr Narodowy rozwijał bardzo ożywioną działalność propagującą książki o teatrze i działalność wydawniczą – oprócz programów do przedstawień i wystaw, afiszów i plakatów teatralnych, wydawał Kronikę Teatru wzorowo opracowaną redakcyjnie, odnotowującą repertuar teatru, spisy recenzji i publikacji o Teatrze Narodowym oraz rozmaite wydarzenia (niepotrzebnie tylko drukowaną na stronach pokolorowanych, co bardzo utrudnia czytanie) oraz od 2008 roku serię książek o historii teatru w Polsce i dziejach Teatru Narodowego.

Te osiągnięcia także nie byłyby możliwe bez zespołu takich najbliższych współpracowników, jak wybitny teoretyk Tomasz Kubikowski (kierownik literacki do 5 października 2004, od 6 tego miesiąca zastępca dyrektora artystycznego i kierownik literacki) czy świetny teatrolog i organizator prac z tego zakresu Paweł Płoski, bez prężnych zespołów tak edukacyjno-literackich, jak administracyjnych i technicznych. Jan Englert umiał je zgromadzić, szanując także w tym względzie wybory personalne swego poprzednika. I dzięki nim mógł najpierw utrzymać a potem zmodyfikować rozmaite działania propagandowo-reklamowe, edukacyjne, wydawnicze. Imponujące pod względem liczby, różnorodności, kształtu. I poziomu. Pośród zalewającej Warszawę i Polskę krzykliwej i jaskrawej tandety imprezowej i wydawniczej, inicjatywy Teatru Narodowego, jak na Teatr Narodowy przystało, imponują sensem, jasnością i przejrzystością układu – fachowym ładem i prostotą – dyskretną elegancją.

Przykładem epokowa seria książek o dziejach Teatru Narodowego, wydana przez Teatr Narodowy pod dyrekcją artystyczną Jana Englerta z okazji 250 rocznicy założenia w Polsce Teatru Narodowego. Jest to doniosłe wydarzenie, a seria – zaiste epokowa. Serię otwiera wznowienie książki o Wojciechu Bogusławskim napisanej przez Zbigniewa Raszewskiego, historyka teatru polskiego, wychowawcy pokolenia badaczy teatru (wśród nich uczestników nocnego seminarium prywatnego tak wybitnych jak Barbara Lasocka, Edward Krasiński, Jerzy Timoszewicz, Zbigniew Wilski), długoletniego redaktora „Pamiętnika Teatralnego” zasłużonego dla rozwoju teatrologii w Polsce i badań dziejów polskiego teatru, autora ważnych książek o teatrze, jak m.in. Krótka historia teatru polskiego (1977), Teatr w świecie widowisk (1991), Sto przedstawień w opisach polskich autorów (1993). Zbigniew Raszewski pisząc o „ojcu sceny narodowej” doprowadził zarazem dzieje polskiego teatru narodowego do roku 1829 i daty śmierci Wojciecha Bogusławskiego.

Dalsze dzieje polskiego teatru narodowego podjęła Halina Waszkiel w książce Trudne lata. Teatr warszawski 1815-1868. Zatem w latach po utracie przez Polskę niepodległości, w okresie kolejnych postań (Listopadowe, Wiosna Ludów, Styczniowe). Trzecia pozycja jest wznowieniem książki Józefa Szczublewskiego Wielki i smutny teatr Warszawski 1868–1880 (wyd. pierwsze, Warszawa 1968, PIW). Opowiada ona o warszawskim teatrze w czasach Marii Kalergis i Sergiusza Muchanowa, o wielkich aktorach tego okresu nazwanego „epoką gwiazd” (m.in. Helena Modrzejewska), o znaczeniu teatru grającego w czasach zaborów po polsku dla polskiego narodu i polskiej kultury oraz o walkach artystów i Polaków o przetrwanie tego teatru. Maria Olga Bieńka w tomie Od zenitu do zmierzchu. Teatr warszawski 1880-1919, podobnie jak Halina Waszkiel, opowiada o polskim Teatrze Narodowym w czasach dotychczas osobno nie opracowanych.

Dzieje Teatru Narodowego w XX wieku, po odzyskaniu Niepodległości, w Polsce odrodzonej oraz po II wojnie światowej opisują: Wojciech Dudzik (W poszukiwaniu stylu. Teatr Narodowy 1924–1939) i Magdalena Raszewska (Teatr Narodowy 1949-2004).

O Teatrze Narodowym opowiadały liczne książki, a zwłaszcza tomy serii książek na temat historii teatru w Polsce pod redakcją Tadeusza Siverta (Teatr polski od 1863 r. do schyłku XIX wieku, Teatr polski w latach 1890-1918), Stanisława Marczaka Oborskiego (Teatr polski w latach 1918-1963. Teatry dramatyczne, 1985), Teatr polski w latach 1918-1965. Teatry muzyczne Małgorzaty Komorowskiej. Sporo miejsca Teatrowi Narodowemu od założenia do dziś poświęciły książki omawiające architekturę teatralną i scenografię (Barbara Król-Kaczorowska, Zenobiusz Strzelecki), dzieje sceny warszawskiej w okresie Młodej Polski na tle tradycji i przemian późniejszych (Warszawa teatralna pod redakcją Lidii Kuchtówny, 1990) lub zarysy dziejów teatru polskiego (Krótka historia teatru polskiego Zbigniewa Raszewskiego), teatrów w Warszawie (Warszawskie sceny 1918-1919 Edwarda Krasińskiego), a także monografie artystów polskiego teatru. Ale chociaż w książkach tych Teatrowi Narodowemu poświęcano sporo miejsca, jego dzieje nikły w materiale o teatrach polskich innych miast. Więc pomysł serii, scalenie materiału dotyczącego Teatru Narodowego, jego przepracowanie i wzbogacenie, mimo iż nie zawsze zadowalające w interpretacjach czy stylu pisania, czyni z serii wydarzenie, dobrze świadcząc nie tylko o pomyśle działu literackiego Teatru Narodowego związanego z nazwiskami Tomasza Kubikowskiego i Pawła Płoskiego, ale przede wszystkim o sprawującej nadzór nad ich działalnością artystycznej dyrekcji Teatru Narodowego w osobie Jana Englerta.

Środowisko teatralne dostrzegło osiągnięcia Jana Englerta w Teatrze Narodowym i wagę jubileuszowych obchodów 250 lat od założenia Polskiego Teatru Narodowego. Świadectwem tego jest przyznana w 2016 roku Nagroda Honorowa dwutygodnika „Teatr”, redagowanego przez Jacka Kopcińskiego. Z takim uzasadnieniem: „Nagroda Specjalna dwutygodnika „Teatr” dla Jana Englerta za „nadanie wyjątkowego kształtu obchodom 250 rocznicy powstania sceny narodowej w Polsce, o czym świadczą premiery z udziałem całego zespołu: Kordiana Juliusza Słowackiego w Jego reżyserii, Dziady Adama Mickiewicza w interpretacji Jana Englerta i „Pan Tadeusz” – wszystkie słowa Mickiewicza w reżyserii Piotra Cieplaka, a także rocznicowe wydanie serii świetnych monografii poświęconych dziejom Teatru Narodowego w Warszawie.

Bożena Frankowska

Na zdj: Wiesława Niemyska i Ignacy Gogolewski w Na czworakach Tadeusza Różewicza (reż. Kazimierz Kutz), Teatr Narodowy 2001, Copyright © by Piotr Grześczyk/Archiwum Artystyczne Teatru Narodowego

Leave a Reply