Przejdź do treści

O Nagrodzie im. Tadeusza Żeleńskiego-Boya

Tegorocznym Laureatem Nagrody im. Boya został Henryk Talar. Z tej okazji przypominamy pokrótce sylwetkę patrona i dzieje tej Nagrody po raz pierwszy przyznanej w roku 1957. Publikowany tekst jest nieco zmodyfikowaną polską wersją wstępu prof. Bożeny Frankowskiej do wydanej w tym roku nakładem AICT, sfinansowanej przez Ministerstwo Kultury i Dzi4dzictwa Narodowego książki Boy Award Winners: 2001-2011, Warszawa 2012:

SŁÓW KILKA O NAGRODZIE. Nagroda jest przyznawana artystom teatru – aktorom, reżyserom, scenografom oraz dramatopisarzom i krytykom za najbardziej interesujące dokonania w danym roku lub za całokształt twórczości stanowiącej liczący się wkład w rozwój polskiego teatru. Nosi Imię najsłynniejszego polskiego krytyka teatralnego, zamordowanego przez Niemców w czasie II wojny światowej.

 

Nagrodę Imienia Tadeusza Żeleńskiego-Boya Klub Krytyki Teatralnej Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich ustanowił w 1956 roku. Inicjatorem był Roman Szydłowski, krytyk teatralny, przewodniczący Klubu Krytyki Teatralnej Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich, od 1960 roku jeden z wiceprzewodniczących AICT (przed nim w latach 1956-1959 pełnił tę funkcję Profesor Jan Kott), a potem przez czternaście lat (1963-1977) przewodniczący AICT, na Kongresie w Atenach (1977) wybrany dożywotnim prezesem honorowym. W latach 1977-1981 wydawał w Warszawie na zlecenie AICT „Międzynarodowy Rocznik Teatralny”.

 

PATRON NAGRODY. Tadeusz Żeleński (ur. 21 grudnia 1874), używający pseudonimu „Boy”, krytyk teatralny i historyk literatury polskiej, wybitny tłumacz literatury francuskiej, był synem kompozytora Władysława Żeleńskiego oraz bratem ciotecznym Kazimierza Przerwy-Tetmajera, znanego poety okresu Młodej Polski (przełom XIX i XX wieku – modernizm w węższym sensie wedle dzisiejszych klasyfikacji).

Studiował medycynę na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie (1892-1900). Po studiach pracował jako lekarz (1901-1919) i publikował prace naukowe z zakresu pediatrii, świadomego macierzyństwa, sztucznego żywienia niemowląt, ochrony zdrowia.

Równocześnie, zaprzyjaźniony ze Stanisławem Przybyszewskim i Dagny, jego żoną Norweżką, rozwijał żywą działalność w środowisku cyganerii artystycznej Krakowa. Pisał teksty dla pierwszego w Polsce kabaretu artystycznego „Zielony Balonik” (1905) i dla jego teatru „Szopki „Zielonego Balonika” (1908-1911), wiersze satyryczne zebrane w tomie Słówka, jeszcze dziś warte przekładu na inne języki (1913 – najbardziej „podkasane” weszły do języka potocznego: „W tym największy jest ambaras, // żeby dwoje chciało na raz.”), wspomnienia o cyganerii w Krakowie z przełomu XIX i XX wieku pt. Znasz-li ten kraj? (1931).

Od 1919 roku do śmierci ogłaszał recenzje teatralne, zebrane w 18 tomach wydanych w latach 1920-1939 (ostatni tom – pośmiertnie w 1975 roku).

Przełożył ponad 100 (sto) najcelniejszych dzieł francuskiej literatury dla teatru – wszystkie komedie Moliera (1909-1912), tragedie Jean Racine`a, komedie Pierre de Beaumarchais, Pierre Marivaux, Alfreda de Musset. Ponadto prawie całą Komedię ludzką Balzaca, Dzieje Tristana i Izoldy, Pieśń o Rolandzie, dzieła Villona, Francois de La Rochefoucaulta, Rene Descartes`a, Blaise Pascala, Francais Rabelais`go, Michel Eyquem de Montaigne`a, Denis Diderota, Voltaire` a,Francois Rene de Chateaubrianda, Jean Jacques Rousseau, Stendhala, Marcela Prouste`a, Andre Gide`a, Alfreda Jarry`ego i wielu innych.

Wydał Antologię literatury francuskiej (1922), opracowania twórczości przekładanych autorów (Studia i szkice z literatury francuskiej, 1920; Nowe studia z literatury francuskiej, 1922; Mózg i płeć, trzy tomy 1926-1928), monografie Molier (1924) i Balzak (1934).

W dowód uznania otrzymał Palmy Akademii Francuskiej (1914) i Krzyż Kawalerski Francuskiej Legii Honorowej (1922), a w Polsce Nagrodę Polskiego Towarzystwa Wydawców (1928) i Nagrodę Literacką Warszawy (1933).

Jest autorem licznych studiów i portretów dramatopisarzy polskich m. in. Aleksandra Fredry, nazywanego „polskim Molierem” najwybitniejszego komediopisarza XIX wieku, i Stanisława Przybyszewskiego, pisarza głośnego na przełomie XIX i XX wieku w środowiskach artystycznych Niemiec (Berlina i Monachium), Skandynawii, Czech jako „der geniale Pole”, zaprzyjaźniony z Arturem Strindbergiem i Edwardem Munchem, autor poczytnych wówczas esejów filozoficznych z cyklu Zur Psychologie des Individuums: Chopin und Nietzche (1892) i Ola Hansson (1892), dramatu Das grosse Gluck [Śnieg](1897) i powieści Satans Kinder [Dzieci Szatana] (1897).

Współpracował też z teatrami „po tamtej stronie rampy”, m. in. z Teatrem Polskim w Warszawie i Młodym Teatrem założonym dla popierania debiutujących dramatopisarzy. Pisał ostre felietony, atakujące anachroniczne formy życia społecznego i obyczajowego.

Po wybuchu II wojny światowej Tadeusz Żeleński-Boy był we Lwowie. Aresztowany przez Niemców wraz z innymi profesorami wyższych uczelni lwowskich, został rozstrzelany na Stokach Kadeckiej Góry nocą z 3 na 4 lipca 1941 roku i wrzucony do zbiorowego dołu.

Stanisław Cat-Mackiewicz podsumowując znaczenie Tadeusza-Żeleńskiego – Boya w polskiej literaturze napisał: „(…) z biegiem czasu maleć w naszych oczach będzie Żeromski, a wyrastać Boy i Wyspiański. (…) Boy (…) – Wolter. Boy – wielki pisarz (…) syn literacki (…) Krasickiego”.

Ustanowienie Nagrody Jego Imienia było upamiętnieniem Jego bestialskiej śmierci i zasług dla polskiej i francuskiej literatury oraz krytyki teatralnej i teatru

 

LAUREACI NAGRODY BOY`A. Od 1957 do 2011 roku włącznie przyznano nagrody 35 razy (z wyjątkiem lat 1967, 1971, 1982-1989 i 1991-1989). Otrzymało je 36 osób, w tym 19 reżyserów, 14 aktorów, jeden krytyk teatralny, jeden scenograf i jeden dramatopisarz.

Cztery osoby zostały uhonorowane dwukrotnie: Kazimierz Dejmek (1957 i 1976), Zbigniew Zapasiewicz (1973 i 2006), Jerzy Grzegorzewski (1978 i 2003), Henryk Tomaszewski (1980 i 1981).

Czasem nagradzano dwóch twórców w jednym roku, jak Edwarda Csato w dziedzinie krytyki teatralnej i Gustawa Holoubka w dziedzinie sztuki aktorskiej (w 1961 roku). Bywało, że dwie, a nawet trzy osoby – łącznie: reżyserzy Krystyna Skuszanka i Jerzy Krasowski (1958), reżyser Jerzy Grzegorzewski i jego aktor Jerzy Trela (1978), aktorki Ewa Dałkowska, Elżbieta Kępińska i Joanna Żółkowska – niezrównane trio w jednym przedstawieniu (2002).

 

NAGRODZENI REŻYSERZY. Laureatami Nagrody im. Tadeusza Żeleńskiego – Boya byli reżyserzy i dyrektorzy teatru, którym teatr Polski po II wojnie światowej zawdzięcza rozwój i którzy w pewnych latach uczynili go znanym w Europie.

Pierwszym i dwukrotnym (1957 i 1976) laureatem był Kazimierz Dejmek, jeden z najwybitniejszych reżyserów polskich, znany także z prac poza granicami Polski w latach 1970-1977, m.in. w Norwegii (Oslo), Niemczech (Essen, Dusseldorf, Hamburg), Jugosławii (Belgrad, Nowy Sad), Austrii (Wiedeń), Szwajcarii (Zurich), a zwłaszcza we Włoszech, gdzie w Piccolo Teatro della citta di Milano reżyserował m. in. światową prapremierę La Passione (1972).

W obu przypadkach nagrodę otrzymał za przedstawienia w kierowanym przez siebie Teatrze Nowym w Łodzi. Najpierw za ważne z powodów politycznych Święto Winkerida Jerzego Andrzejewskiego i Jerzego Zagórskiego (1957), drugi raz za inscenizację Operetki Witolda Gombrowicza (1976).

W roku następnym (1958) wyróżnieni zostali Krystyna Skuszanka i Jerzy Krasowski, reżyserzy i inscenizatorzy z Teatru Ludowego w Nowej Hucie pod Krakowem. Dla teatru w mieście, powstałym wokół kombinatu przemysłowego i zasiedlonym przez pokolenie młodych robotników i inteligencji przybyłych wprost ze wsi, stworzyli oryginalny program teatralny. Zakładał on inscenizację wielkich i ważnych dzieł literatury dramatycznej polskiej i obcej wszystkich czasów w kształcie teatralnym nie uproszczonym myślowo, wysoce artystycznym i nowatorskim. Wśród osiągnięć reżyserskich ich sceny były przedstawienia z powodzeniem pokazywane m. in. w Wenecji (Sługa dwóch panów Carla Goldoniego, 1957) i w Theatre des Nations w Paryżu Księżniczka Turandot Carla Gozzi oraz Jakubowski i pułkownik Franza Werfla, 1958).

Czterech wybitnych reżyserów – Erwin Axer, długoletni dyrektor Teatru Współczesnego w Warszawie (1960), Adam Hanuszkiewicz, aktor i kierownik Teatru Powszechnego w Warszawie (1965), Marek Okopiński, reżyser i kierownik artystyczny Teatru Wybrzeże w Gdańsku (1972), Henryk Tomaszewski, twórca i wieloletni animator Wrocławskiego Teatru Pantomimy (1980 i 1981) otrzymali Nagrodę Boya za „osiągnięcia reżyserskie”, które zdecydowały o wysokiej randze artystycznej kierowanych przez nich teatrów i na wiele lat o ważnym i znaczącym miejscu tych teatrów w scenicznym krajobrazie Polski – od Warszawy do Gdańska, od Wrocławia po Poznań.

Kolejnych czterech artystów teatru – Lidia Zamkow (1964), Ludwik René (1968), Jerzy Jarocki (1970), Andrzej Wajda (1974), zostało wyróżnionych za „osiągnięcia reżyserskie”. Czasem z konkretniejszym uzasadnieniem jak w wypadku Jerzego Jarockiego – „za wybitne osiągnięcia reżyserskie, ze szczególnym uwzględnieniem polskiej dramaturgii współczesnej.

Konrad Swinarski (1966), Tadeusz Kantor (1977), Jerzy Grzegorzewski (1978), Zygmunt Hubner (1979), Henryk Tomaszewski (1981) otrzymali Nagrodę Boya za konkretne przedstawienia.

Konrad Swinarski za inscenizację Nie-Boskiej Komedii Zygmunta Krasińskiego w Starym Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie, które wyróżniło się precyzyjną interpretacją tekstu i wspaniała grą całego zespołu aktorów.

Tadeusz Kantor doczekał się powszechnego uznania za Umarłą klasę, wieńczącą jego poszukiwania w zakresie autorskiego teatru plastycznego i pokazywaną z powodzeniem w wielu krajach świata.

Jerzy Grzegorzewski za inscenizację najwybitniejszego dramatu polskiego XX wieku Wesela Stanisława Wyspiańskiego – o gorzko brzmiącym a współcześnie aktualnym przesłaniem (Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie).

Zygmunt Hübner zasłużył sobie na Nagrodę Boya inscenizacją Zemsty Aleksandra Fredry, w której brawurowo grał niemal nigdy ani wcześniej ani potem nie oglądany sekstet znakomitości: Anna Seniuk (Podstolina), Joanna Żółkowska (Klara), Władysław Kowalski (Rejent), Bronisław Pawlik (Cześnik), Wojciech Pszoniak (Papkin), Jan T. Stanisławski (Dyndalski).

Przy drugiej nagrodzie dla Henryka Tomaszewskiego podkreślano znaczenie jego Hamleta wg Williama Szekspira wykonanego w poetyce pantomimy i ukazującego treści dotychczas nie uchwycone w słowach.

 

NAGRODZENI AKTORZY. Wśród 36 nagrodzonych osób mniej więcej połowę (14) stanowili aktorzy. Znaleźli się wśród wyróżnionych najwybitniejsi: Jacek Woszczerowicz (1959), Gustaw Holoubek (1961), Wojciech Siemion (1962), Tadeusz Łomnicki (1963), wymieniony już Adam Hanuszkiewicz (1965), Zbigniew Zapasiewicz (1973 i 2006), Wojciech Pszoniak (1975), Jerzy Trela (1978).

Żałować wypada, że poza tą listą z konieczności pozostało tyle indywidualności aktorskich i teatralnych, w które obfitowała nasza scena.

 

INNI LAUREACI. Z wielkiej plejady naszych scenografów, słusznie określanej mianem „polska szkoła scenografii” tylko Jan Kosiński (w 1969) doczekał się Nagrody Boya za „całokształt twórczości”. Nie ma wśród laureatów wielu nazwisk tej Nagrody godnych jak Jan Banucha, Zofia de Ines, Jerzy Juk Kowarski, Marian Kołodziej, Jan Polewka, Ewa Starowieyska, a zwłaszcza znany w Europie i na świecie Andrzej Kreutz-Majewski.

Zupełnym wyjątkiem były nagrody za „publicystykę teatrologiczną” dla Edwarda Csato (1961), krytyka teatralnego, wieloletniego redaktora naczelnego dwutygodnika „Teatr” i dla dramatopisarza Sławomira Mrożka (1990), wybranego bezbłędnie spośród trzech najwybitniejszych polskich dramatopisarzy współczesnych (Ireneusz Iredyński, Sławomir Mrożek, Tadeusz Różewicz).

 

LAUREACI OSTATNIEJ DEKADY. W latach 2001-2011 Nagrodę Boya otrzymało trzynastu twórców – pięciu reżyserów i ośmiu aktorów.

Spośród aktorów Ewa Dałkowska, Elżbieta Kępińska i Joanna Żółkowska (2002) za koncert na role w przedstawieniu Prezydentki Wernera Schwaba w Teatrze Powszechnym w Warszawie, Ignacy Gogolewski (2004) za kreacje aktorskie w Teatrze Narodowym, Maja Komorowska (2005) za „całokształt twórczości”, Zbigniew Zapasiewicz (2006) za kreacje aktorskie w warszawskich teatrach Narodowym (Kosmos Witolda Gombrowicza w reżyserii Jerzego Jarockiego) i Powszechnym” (Zapasiewicz gra Becketta w reżyserii Antoniego Libery), Janusz Gajos (2010) za role zagrane w Teatrze Narodowym, z wyróżnieniem Śmierci komiwojażera Arthura Millera w reżyserii Kazimierza Kutza i Dozorcy Harolda Pintera w reżyserii Piotra Cieślaka.

Wśród reżyserów Kazimierz Kutz (2001) został wyróżniony za reżyserię, ze szczególnym uwzględnieniem inscenizacji dramatów Tadeusza Różewicza, a Jerzy Grzegorzewski (2003 – nagroda przyznana po raz drugi) i Janusz Wiśniewski (2009) zostali laureatami za przedstawienia teatru autorskiego.

Jerzy Grzegorzewski już dawniej zwrócił uwagę osiągnięciami w realizacji swego teatru autorskiego, a w początku XXI wieku przedstawieniem Morze i zwierciadło Wystana Hugh Audena w Teatrze Narodowym, które stanowiło zaktualizowane przypomnienie problematyki Burzy Williama Szekspira i przykład ”laboratorium wysokoartystycznych poczynań” inscenizatorskich Jerzego Grzegorzewskiego. Janusz Wiśniewski został wyróżniony za konsekwentne realizowanie oryginalnego modelu teatru autorskiego na scenie Teatru Nowego w Poznaniu.

Wśród nagrodzonych znalazły się dwie reżyserki młodego pokolenia. Anna Augustynowicz (2007) i Agnieszka Glińska (2011).

Anna Augustynowicz, absolwentka Wydziału Reżyserii Dramatu w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej im. Ludwika Solskiego w Krakowie (dyplom w roku akademickim 1989/1990) – za osiągnięcia reżyserskie, z podkreśleniem znakomitego przedstawienia Miarki za miarkę Williama Szekspira w Teatrze Powszechnym w Warszawie.

Agnieszka Glińska, absolwentka Wydziału Reżyserii w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie, dziś Akademia Teatralna (dyplom w roku akademickim 1993/1994) – za osiągnięcia reżyserskie ze szczególnym uwzględnieniem czterech znakomitych przedstawień w Teatrze Narodowym (Lekkomyślna siostra Włodzimierza Perzyńskiego i Mewa Antoniego Czechowa), w Teatrze Współczesnym (Sztuka bez tytułu Antoniego Czechowa) i Teatrze na Woli (Amazonia Michała Walczaka).

W sposób szczególny uhonorowano zasługi dla polskiej sceny w ostatniej dekadzie Jana Englerta, aktora, pedagoga, reżysera i dyrektora teatru. Podkreślono jego dokonania aktorskie i reżyserskie oraz zasługujące na ogromny szacunek starania przy budowaniu programu, modelu i zespołu polskiego Teatru Narodowego – jako sceny godnej tradycji i umiejącej przyswoić polskiej sztuce teatralnej zdobycze nowych prądów rozwojowych. Sprawdza się nie tylko opracowany przez Jana Englerta program teatru, ale także starania około zgromadzenia najlepszego w Polsce zespołu, a taki właśnie powinien mieć – i ma – Teatr Narodowy. Co widać nawet w wyliczonych przed chwilą nagrodach indywidualnych – wielcy aktorzy polskiej sceny Janusz Gajos, Ignacy Gogolewski i Zbigniew Zapasiewicz otrzymali Boyowskie wyróżnienia m. in. za kreacje stworzone w Teatrze Narodowym za dyrekcji Jana Englerta, spośród reżyserów Agnieszka Glińska za Bożena Frankowska

 

Tekst opublikowany w języku angielskim w książce Boy Award Winners: 2001-2011, Warszawa 2012

Leave a Reply