Przejdź do treści

Bożena Frankowska JAN ENGLERT – RZEMIOSŁO I MYŚL (11)

ROZDZIAŁ IV – DROGA PRZEZ TEATR NARODOWY – 25 SEZONÓW JAKO AKTOR (OD 1996/1997), A 18 JAKO DYREKTOR ARTYSTYCZNY (OD 2003/2004)

Motto: „Jeśli ma się szacunek dla teatru w ogóle, a dla Teatru Narodowego w szczególności, to trzeba sobie jasno powiedzieć: Teatr Narodowy nie odpowiada swojej nazwie, jeśli nie proponuje, nie rozwija i nie przystosowuje do zmieniających się czasów odrębnego modelu teatru. Kultury jakiegoś narodu nie ocenia się wedle tego, co umie naśladować, ale wedle tego, co o człowieku i świecie umie powiedzieć od siebie”.

(Bohdan Korzeniewski, 1981).

1. UDZIAŁ JANA ENGLERTA W SPRAWACH TEATRU NARODOWEGO

Wraz z sezonem 2020/2021 Jan Englert rozpoczął, jeśli umiem liczyć, dwudziesty piąty (25) rok pracy w Teatrze Narodowym jako aktor (od 1996/1997), a osiemnasty (18) jako dyrektor artystyczny (od 2003/2004). Ale w sprawy Teatru Narodowego był „zamieszany” co najmniej od roku 1990.

Po pożarze Teatru Narodowego 9 marca 1985 roku za dyrekcji Jerzego Krasowskiego bezdomny zespół Teatru Narodowego występował na własnej scenie filialnej w Teatrze Małym na ulicy Marszałkowskiej 104/122 (w podziemiach kina „Relax” – na scenie czynnej tam od 11 stycznia 1973 d0 27 czerwca 2009), w sali Teatru na Woli oraz gościnnie poza Warszawą. Dyrektor Teatru Narodowego, Jerzy Krasowski, bezskutecznie szukał w Warszawie odpowiedniego pomieszczenia dla Teatru Narodowego na czas jego odbudowy.

W 1989 roku Izabela Cywińska, zostawszy Ministrem Kultury i Sztuki (od września 1988 do stycznia 1991) w rządzie Tadeusza Mazowieckiego postanowiła sprawę uregulować i 8 listopada 1989 roku odbyła nieprzyjemną rozmowę z Jerzym Krasowskim, którą opisała później w swojej książce „Nagłe zastępstwo. Z dziennika pani minister”: „(…) z miejsca zaczął mnie atakować i grozić. – Nawet zaborcy nie zlikwidowali Teatru Narodowego, a pani… Po tej rozmowie postanowiła: „Z tym dziwnym, wymyślonym tworem politycznym pt. Teatr Narodowy z siedzibą na Woli coś trzeba zrobić w najbliższym czasie” (s. 59). I na 1 lutego 1990 roku zwołała naradę w Radziejowicach. Pod hasłem: „Co dalej z Teatrem Narodowym”. Zaprosiła 17 osób ze środowiska teatralnego: dawnych dyrektorów Teatru Narodowego (Erwin Axer, Kazimierz Dejmek, Adam Hanuszkiewicz), prezesa Związku Artystów Scen Polskich (Andrzej Łapicki), dyrektorów różnych innych teatrów (Tadeusz Bradecki, Maciej Englert, Janusz Warmiński), aktorów i reżyserów (Aleksander Bardini, Mikołaj Grabowski, Gustaw Holoubek, Andrzej Strzelecki, Szczepan Szczykno, Krzysztof Zaleski, Rudolf Zioło), redaktora Jacka Sieradzkiego z „Dialogu”. Wśród osób zaproszonych był także Jan Englert.

Narada była dość jałowa, jeśli nie liczyć pytania Gustawa Holoubka: „Jaki chcielibyśmy mieć Teatr Narodowy?”. Ale zdecydowano, że Teatr Narodowy zwolni pomieszczenia Teatru na Woli i będzie korzystał tylko z sali Teatru Małego jako „Teatr Narodowy w odbudowie”. A władze będą myśleć, co z nim zrobić w przyszłości. Po tym ustaleniu pani minister Izabela Cywińska zdymisjonowała dyrektora Teatru Narodowego (1 maja 1990), rozwiązała zespół (31 sierpnia 1990) i powołała do życia „Teatr Mały – Teatr Narodowy w odbudowie” jako instytucję impresaryjną pod kierownictwem Pawła Konica i Mieczysława Marszyckiego. Instytucję potem wielokrotnie przekształcaną i rozmaicie nazywaną: od 1 stycznia I 1992 do 31 sierpnia 1993 drugą sceną Teatru Współczesnego; od 1 września 1993 do 31 grudnia 1995 Sceną Instytutu Teatru Narodowego; od 1 stycznia 1996 do 13 grudnia 1998 i od 13 grudnia 1998 do likwidacji 27 czerwca 2009 Sceną Filialną Teatru Narodowego.

W trzy lata po decyzjach minister Izabeli Cywińskiej sprawą Teatru Narodowego zajmował się Kazimierz Dejmek jako Minister Kultury i Sztuki (od 26 października 1993 do 7 lutego 1996) i wszystkie trzy zespoły – balet, dramat, operę, pracujące w kompleksie gmachów na Placu Teatralnym (w Teatrze Wielkim) i ulicy Wierzbowej (Teatr Narodowy) a także Teatr Mały z ulicy Marszałkowskiej) połączył od 1 stycznia 1996 roku w jeden organizm pod jedną nazwą: Teatr Narodowy i jedną dyrekcją – wspólną dla wszystkich scen i zespołów. Po tej decyzji w skład Teatru Narodowego wchodziły: Balet i Opera w Teatrze Wielkim na Placu Teatralnym (dzisiejszy Teatr Wielki – Opera Narodowa), Dramat w gmachu przylegającym do Teatru Wielkiego od strony ulicy Wierzbowej (dzisiejszy Teatr Narodowy) oraz Teatr Mały na ulicy Marszałkowskiej (dziś nie istniejący). Łącząc wszystkie te sceny w jeden organizm pod jedną nazwą i pod wspólną dyrekcją Kazimierz Dejmek zrealizował swoje dawne plany – jeszcze z roku 1967 (sprzed dymisji ze stanowiska dyrektora Teatru Narodowego w związku z inscenizacją Dziadów Adama Mickiewicza). Pomysł połączenia zespołów (Dramatu, Baletu, Opery) i scen (Teatr Wielki na Placu Teatralnym i Teatr Narodowy z ulicy Wierzbowej) nawiązywał do tradycji z czasów „ojca sceny narodowej” Wojciecha Bogusławskiego, który prowadząc polską scenę przez blisko 30 lat (1783-1785 i 1789-1814), kierował trzema zespołami: dramatycznym, baletowym i operowym, uznawanymi za Polski Teatr Narodowy. To właśnie dla tego Polskiego Teatru Narodowego (Théatre National Polonais) i jego trzech zespołów wybudowano w latach 1825-1833 gmach teatru na dzisiejszym Placu Teatralnym (wówczas Marywilskim), a w trzy lata później dobudowano jeszcze scenę i widownię od strony ulicy Wierzbowej (1836). Otwarcie nowo wybudowanego gmachu teatru 19 listopada 1833 roku przypadło po upadku Powstania Listopadowego, więc nie można było ani gmachu, ani instytucji nazwać Polskim Teatrem Narodowym, jak było w akcie erekcyjnym (Theatre National Polonais, 1825). Dlatego główny gmach zaczęto nazywać „Wielkim”, a salę dobudowaną na Wierzbowej dla zespołu grającego wcześniej jako filia Teatru Narodowego z Placu Krasińskich na Krakowskim Przedmieściu (1829-1833) i w Salach Redutowych Teatru Wielkiego (1833-1836) – sceną, teatrem, zespołem: „Rozmaitości”. Urzędowa nazwa wszystkich trzech zespołów (z czasem dołączyły jeszcze dwa zespoły: Farsy i Operetki) była jedna i brzmiała aż do odzyskania przez Polskę Niepodległości „Teatry Rządowe” w Warszawie lub „Warszawskie Teatry Rządowe”.

A poddał ten pomysł profesor Zbigniew Raszewski, gdy za dyrekcji Kazimierza Dejmka w Teatrze Narodowym (1 stycznia 1962-31 sierpnia 1967) na zamówienie Teatru Narodowego opracowywał wydawnictwo pt. Ustawy Teatru Narodowego, zawierające jego podstawowe akty prawne: część pierwsza – wybór regulaminów teatralnych z lat 1765-1967, część druga zatytułowana Listy-Dekrety-Programy gromadziła akty prawne dotyczące ustroju Teatru Narodowego, wypowiedzi o charakterze programowym oraz listy o ważnych wydarzeniach z dziejów Teatru Narodowego, m.in. Wojciecha Bogusławskiego, Tadeusza Kościuszki, Maurycego Mochnackiego, a także inne dokumenty, jak m.in. Oświadczenie Teatru Narodowego z 19 listopada 1965, uznawane za „statut” Teatru Narodowego.

Decyzja Kazimierza Dejmka o połączeniu scen wzbudziła liczne kontrowersje. W ich wyniku po odejściu Kazimierza Dejmka od 7 lutego 1996 roku ze stanowiska ministra w Ministerstwie Kultury i Sztuki oraz po uruchomieniu odbudowanego po pożarze Teatru Narodowego przy ulicy Wierzbowej (19 listopada 1996) i po objęciu kierownictwa tego teatru przez Jerzego Grzegorzewskiego (od 1 stycznia 1997) od 28 kwietnia 1998 roku sceny rozdzielono (wg pisma ministra Joanny Wnuk-Nazarowej z 15 kwietnia 1998): na Teatr Wielki-Operę Narodową w gmachu na Placu Teatralnym i Teatr Narodowy w gmachu na ulicy Wierzbowej (wraz ze sceną filialną Teatr Mały na ulicy Marszałkowskiej 104/122), którym od 1 stycznia 1997 roku kierował Jerzy Grzegorzewski.

2. SPOTKANIE Z JERZYM GRZEGORZEWSKIM – PIERWSZE ROLE I REŻYSERIE (OD SEZONU 1996/1997

Jerzy Grzegorzewski w ciągu 6 sezonów swojej dyrekcji (1 stycznia 1997-31 sierpnia 2003) zrealizował z zespołem dramatycznym trzydzieści jeden (31) premier (5 w sezonie 1997/1998, 7 w 1998/1999, 5 w 1999/2000, 8 w 2000/2001, 3 w 2001/2002, 3 w sezonie 2002/2003).

Spośród tych premier sam wyreżyserował jedenaście (11): Noc Listopadową wg Stanisława Wyspiańskiego (19 listopada 1997; druga wersja 11 listopada 2000), Ślub Witolda Gombrowicza (27 marca 1998), Halkę Spinoza (27 września 1998), Sędziów Stanisława Wyspiańskiego (29 stycznia 1999), Nowe Bloomusalem wg Jamesa Joyce’a (5 października 1999), Wesele Stanisława Wyspiańskiego (30 stycznia 2000), Operetkę Witolda Gombrowicza (25 czerwca 2000), Sen nocy letniej Williama Szekspira (16 grudnia 2001), Nie-Boską komedię Zygmunta Krasińskiego (9 czerwca 2002), Morze i zwierciadło Wystana Hugh Audena (21 grudnia 2002). Premiera Giacomo Joyce wg Jamesa Joyce’a nie odbyła się z braku zgody spadkobierców (były tylko trzy zamknięte pokazy). Do przygotowania pozostałych pozycji repertuarowych zaprosił byłych dyrektorów Teatru Narodowego – Adama Hanuszkiewicza (Taniec śmierci Augusta Strindberga, 7 listopada 1998) i Kazimierza Dejmka (Dialogus de Passione albo Żałosna tragedyja o Męce Jezusa, 28 listopada 1998) oraz wybitnych reżyserów różnych pokoleń: Tadeusza Bradeckiego, Jerzego Jarockiego, Kazimierza Kutza, Macieja Prusa, Henryka Tomaszewskiego, Janusza Wiśniewskiego. Nawiązał też współpracę z wybitnymi przedstawicielami polskiego aktorstwa różnych pokoleń: Teresą Budzisz-Krzyżanowską, Danutą Segdą, Mariuszem Benoit, Ignacym Gogolewskim, Olgierdem Łukaszewiczem, Igorem Przegrodzkim, Jerzym Trelą… Wzięli oni udział m.in. w takich przedstawieniach, jak Ślub i Operetka Witolda Gombrowicza, Traktat o marionetkach Heinricha Kleista, Na czworakach Tadeusza Różewicza, Wesele i Noc Listopadowa Stanisława Wyspiańskiego.

Wśród aktorów zaproszonych do współpracy znalazł się właśnie Jan Englert. Przyszedł do Teatr Narodowego jako aktor od sezonu 1996/1997. Pracował w Teatrze Narodowym pod kierunkiem Jerzego Grzegorzewskiego przez siedem sezonów (1996/1997-2002/2003). Wziął wówczas udział w przedstawieniach realizowanych w oryginalnej poetyce teatralnej artysty nowatora, ale tradycyjnie przywiązanego do wartościowej literatury i ważnych problemów – tragicznych tematów polskiej historii czy dramatycznych losów człowieka.

Jan Englert rozpoczął pracę w Teatrze Narodowym od roli Generała Józefa Chłopickiego w Nocy Listopadowej Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Jerzego Grzegorzewskiego (19 listopada 1997 w scenografii reżysera; 11 listopada 2000 odbyła się premiera drugiej wersji przedstawienia też w reżyserii Jerzego Grzegorzewskiego, ale w scenografii Andrzeja Kreutz-Majewskiego). Potem Jan Englert w reżyserii Jerzego Grzegorzewskiego grał Hrabiego Henryka w Nie–Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego oraz Króla i Makbeta w Hamlecie wg Studium o Hamlecie Stanisława Wyspiańskiego (28 września 2003). Później – już podczas własnej dyrekcji, ale także w reżyserii Jerzego Grzegorzewskiego Jan Englert zagrał: postać pod nazwą R. w Duszyczce Tadeusza Różewicza (30 stycznia 2004) i Mistrza Sinobrodego w sztuce Antoniny Grzegorzewskiej On. Drugi powrót Odysa (29 stycznia 2005).

Za dyrekcji Jerzego Grzegorzewskiego miał również możliwość pracować pod kierunkiem innych znakomitych reżyserów, jak Maciej Prus (Lir w Królu Lirze Williama Szekspira, 23 czerwca 1998; Leonid Gajew w Wiśniowym sadzie Antoniego Czechowa, 12 września 2000) i Kazimierz Kutz (Ojciec w Kartotece Tadeusza Różewicza, 9 maja 1999).

Jerzy Grzegorzewski umożliwił też Janowi Englertowi kontynuowanie pracy reżyserskiej, powierzając wystawienie w Teatrze Narodowym Szkoły żon Moliera (2 marca 2000, w scenografii Andrzeja Kreutz-Majewskiego, z muzyką Macieja Małeckiego) i Dożywocia Aleksandra Fredry (23 czerwca 2001, w scenografii Barbary Hanickiej, z muzyką Macieja Małeckiego), Kurki wodnej wg Stanisława Ignacego Witkiewicza, uzupełnionej o fragmenty dramatów Maciej Korbowa Bellatrix, Nowe wyzwolenie, Wariat i zakonnica, W małym dworku oraz „Panny Tutli–Putli” (16 grudnia 2002, w scenografii Doroty Kołodyńskiej, z muzyką Macieja Małeckiego). W tych przedstawieniach przez siebie reżyserowanych Jan Englert zagrał role Arnolfa w Szkole żon i Łatkę w Dożywociu.

W ten sposób w repertuarze aktorskim (a częściowo i reżyserskim) Jana Englerta w Teatrze Narodowym za dyrekcji Jerzego Grzegorzewskiego powtórzyli się: najwybitniejsi dramatopisarze świata – William Szekspir (rola tytułowa w Królu Lirze), Molier (Arnolf // Pan Rosochacki w Szkole żon) i Antoni Czechow (Gajew w Wiśniowym sadzie) oraz wielcy dramatopisarze polscy, jak Aleksander Fredro (Łatka w Dożywociu), Stanisław Wyspiański (Chłopicki w Nocy listopadowej, Król i Makbet w Hamlecie wg Studium o Hamlecie) i Stanisław Ignacy Witkiewicz (Kurka wodna), a dołączyli dotychczas przez Jana Englerta nie grywani: Zygmunt Krasiński (Hrabia Henryk w Nie –Boskiej komedii), Witold Gombrowicz (zastępstwo za Janusza Peszka w Ślubie).

Jerzy Grzegorzewski 4 czerwca 2002 roku, chory i zmęczony nieustannymi grymasami krytyki, ogłosił publicznie zamiar rezygnacji ze stanowiska dyrektora artystycznego Teatru Narodowego, a 12 sierpnia 2002 oficjalnie zgłosił swoje odejście od 1 stycznia 2003 roku. Tylko na prośbę Ministra Kultury, wyrażoną w piśmie z dnia 25 września 2002, pozostał na stanowisku dyrektora artystycznego do końca sezonu 2002/2003 tj. do 31 sierpnia 2003 roku.

Wówczas to Jan Englert ponownie otrzymał propozycje objęcia dyrekcji Teatru Narodowego. I tym razem zdecydował się na jej przyjęcie.

[Na zdj.: Teresa Budzisz-Krzyżanowska i Jan Englert w Kartotece Tadeusza Różewicza (reż. Kazimierz Kutz), Teatr Narodowy 1999 © Copyright by Stefan Okołowicz/Archiwum Artystyczne Teatru Narodowego.]

Leave a Reply