25 VIII 1932
MOMENT PRZEŁOMOWY W ROZWOJU NASZEGO SZKOLNICTWA TEATRALNEGO – POWSTANIE PAŃSTWOWEGO INSTYTUTU SZTUKI TEATRALNEJ (PIST) PIERWSZEJ W POLSCE NOWOCZESNEJ SZKOŁY TEATRALNEJ
Tak ocenił powstanie Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej (PIST) w Warszawie – Zbigniew Wilski, zasłużony badacz dziejów szkolnictwa teatralnego w Polsce, w rozdziale „Państwowy Instytut Sztuki Teatralnej 1932-1939” (s. 169-189) swojej książki „Polskie szkolnictwo teatralne 1811-1944” (Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk, 1978).
PIST powołano 25 sierpnia 1932 roku w miejsce Oddziału Dramatycznego, działającego w latach 1922-1932, przy Państwowym Konserwatorium Muzycznym w Warszawie. Stało się to na mocy zarządzenia Janusza Jędrzejewicza, ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. A w dużym stopniu na skutek energicznych zabiegów Aleksandra Zelwerowicza i Leona Schillera oraz Władysława Zawistowskiego, który od 18 stycznia 1932 roku był naczelnikiem Wydziału Sztuki w Ministerstwie WRiOP. Wszyscy oni uważali za konieczne odłączenie kształcenia artystów teatru dramatycznego od kształcenia w Konserwatorium Muzycznym.
Do rozporządzenia ogłoszonego w „Dzienniku Urzędowym Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego” (1933 nr 1) dołączono „Statut”, który ustalał bezpośrednią zależność szkoły od ministra WriOP,
regulował ilość (cztery) i profil przewidzianych wydziałów: sztuki aktorskiej, sztuki reżyserskiej, sztuki filmowej, teatrologiczny; na początku od roku szkolnego 1932/1933 powstał Wydział Sztuki Aktorskiej, w roku następnym 1933/1934 utworzono Wydział Sztuki Reżyserskiej, pozostałe wydziały nie powstały, głównie z powodu braków kadrowych), prawa i obowiązki dyrektora PIST (mianowanego przez ministra WRiOP) i rady pedagogicznej, czas trwania nauki (trzy lata), warunki przyjęcia (wiek do 25 lat, posiadanie tzw. małej matury) i ukończenia (świadectwo ukończenia PIST-u po zdaniu końcowych egzaminów, dyplom – po zaliczeniu dwuletniej praktyki w jednym z teatrów oraz egzaminu dyplomowego).
W 1938 roku „Statut” zmieniono w kilku punktach, z których najważniejszy wprowadził kategorię wolnych słuchaczy nazwanych „uczniami nadzwyczajnymi”, którzy uzupełniali w PIST swoje wykształcenie teatralne, ale nie zamierzali ubiegać się o świadectwo ukończenia czy dyplom PIST-u.
Kierownictwo PIST-u powierzono Aleksandrowi Zelwerowiczowi, który sprawował tę funkcję od 15 września 1932 do października 1936. Po nim pełnił to stanowisko polonista Stanisław Adamczewski (1936-31 VIII 1937), Jadwiga Turowicz (od 1 IX 1937) i Władysław Zawistowski (od 20 VI 1938).
Początkowo PIST miał tylko Wydział Aktorski pod kierownictwem Aleksandra Zelwerowicza. W rok później powstał Wydział Reżyserii pod kierunkiem Leona Schillera. Kształcono także scenografów. Przy Instytucie powołano dział zajmujący się pokazami pracy PIST-u pod nazwą „Warsztat Teatralny PIST-u”, zapraszając do współpracy aktorów czynnych zawodowo.
Szczupłą siedzibę szkoła otrzymała w gmachu Państwowego Konserwatorium Muzycznego w Warszawie na ulicy Okólnik. Dopiero w 1935 roku przeniosła się do własnego lokalu na ulicy Trębackiej 10 posiadającego scenę i salę widowiskową (na 250 osób) oraz pomieszczenia przystosowane do tego rodzaju nauczania.
Na temat programu nauczania w PIST najobszerniej wypowiadali się Leon Schiller, Edmund Wierciński, Stanisława Wysocka i Aleksander Zelwerowicz, zwłaszcza podczas Nadzwyczajnego Walnego Zjazdu ZASP w roku 1936: Leon Schiller w „Referacie programowym Zjazdu” (druk: „Scena Polska” 1936), Edmund Wierciński („Program nauki na Wydziale Sztuki Reżyserskiej PIST”, „Scena Polska”, 1936), Stanisława Wysocka („Teatr przyszłości”, Warszawa 1973), Aleksander Zelwerowicz – „Program nauki na Wydziale Sztuki Aktorskiej PIST” („Scena Polska”, 1936).
Na Wydziale Sztuki Aktorskiej w pierwszym roku zajmowano się „warunkami zewnętrznymi” osób przyjętych na studia (głosem, wymową, gibkością ciała, ruchliwością twarzy i oczu). Na drugim roku uczono podejścia do roli na zajęciach prowadzonych przez wykładowców-praktyków prezentujących rozmaite indywidualności i szkoły aktorskie. Na trzecim roku odbywało się przygotowanie roli w konkretnej sztuce reżyserowanej przez nauczyciela – od prób czytanych, dyskusyjnych, analitycznych, sytuacyjnych do pełnych prób całego przedstawienia. Tak pojęty program realizowano na zajęciach z przedmiotów praktycznych (wymowa, plastyka słowa, stawianie głosu, ćwiczenia mimiczne, charakteryzacjanadawanie twarzy aktora wyglądu zgodnego z założeniami in... More, rytmika i plastyka ciała, taniec, szermierka gra sceniczna indywidualna i zbiorowa, recytacja, improwizacja sceniczna, umuzykalnienie, interpretacja artystyczna piosenki). Obok przedmiotów praktycznych odbywały się zajęcia z przedmiotów teoretycznych (fonetyki, historii dramatu(gr. drama), rodzaj literacki (obok epiki i liryki), obejmuj... More, historii teatru, historii kultury, kostiumologii, teorii wiersza, języków obcych).
Program Wydziału Sztuki Reżyserskiej był w całości ukształtowany przez Leona Schillera i brał pod uwagę nie tylko zajęcia praktyczne, ale także – szeroko pojęte – przygotowanie dramaturgiczne i teatrologiczne, mając na celu wszechstronne ukształtowanie horyzontów intelektualnych przyszłych reżyserów. Na przedmioty teoretyczne składały się wykłady z historii teatru, historii i teorii dramatu, historii literatury (postacie literackie w powieści i dramacie, nauka o wierszu), historii muzyki i opery, historii kultury, kostiumologii, historii tańca widowiskowego, oraz estetyki, filozofii (tło filozoficzne wielkich epok teatralnych), psychologii i socjologii. Drugą grupę zajęć tworzyły – obok najważniejszych zajęć czyli seminariów reżyserskich – przedmioty praktyczne nazywane ćwiczeniami technicznymi – ćwiczenia aktorskie, umuzykalnienie i technika wokalna, ćwiczenia ruchowe, rysunek teatralny.
W toku studiów na pierwszym roku odbywały się głównie zajęcia teoretyczne, ze szczególnym uwzględnieniem nauki o zasadach reżyserii i wstępnych ćwiczeń praktycznych. Na drugim roku przewidziano zajęcia słuchaczy w charakterze asystentów u profesorów PIST-u na scenach zawodowych (m.in. Towarzystwa Krzewienia Kultury Teatralnej (TKKT). Trzeci rok był poświęcony samodzielnej realizacji przedstawienia we własnym opracowaniu dramaturgicznym i inscenizacyjnym oraz we współpracy z malarzami studiującymi w PIST scenografię.
Po trzech latach istnienia Wydziału Sztuki Reżyserskiej PIST uruchomiono (1936) przy PIST „własną scenę”, tzw. Warsztat Teatralny PIST u, gdzie kończący studia reżyserzy realizowali swoje prace dyplomowe we współpracy z aktorami i scenografami studiującymi w PIST oraz zaproszonymi do współpracy zawodowymi aktorami. W pierwszym roku istnienia „Warsztatu” pokazano 7 przedstawień na scenie Teatru Nowego: „Pugaczowa” Sergiusza Jesienina w przekładzie Władysława Broniewskiego (22 III 1936), „ Orfeusza” Jacques Cocteau w przekładzie Romana Kołonieckiego (31 III 1936), „Walc barona (!) Molskiego” Adolfa Nowaczyńskiego (8 IV 1936), „Powrót Odysa” Stanisława Wyspiańskiego (19 IV 1936), „Męża przeznaczenia” George Bernarda Shawa w przekładzie Wilama Horzycy (10 V 1936), „Bałaganik” Aleksandra Błoka w przekładzie A. Kołomyjec (17 V 1936), „List” Aleksandra Fredry (24 V 1936). „Orfeusza” i „Męża przeznaczenia” uznano z najciekawsze wydarzenia sezonu (Jerzy Stempowski i Tadeusz Żeleński-Boy).
Do roku 1939 pokazano na scenie „Warsztatu” 24 utwory (spis repertuaru w: „Pamiętnik Teatralny” 1971 z. 3-4, s. 392-399; milustracje, s. 387-397). Wśród nich 9 wystawiono w Polsce po raz pierwszy jak wymienianego już „Pugaczowa” Sergiusza Jesienina (22 III 1936), „Orfeusza” Jacques Cocteau (31 III 1936), „Bałaganik” Aleksandra Błoka (17 V 1936) oraz „Pluskwę” Włodzimierza Majakowskiego w przekładzie Eugeniusza Bunda (24 IV 1937 – próba generalna, zakazane przez cenzurę), „Miguel Manara” Oscara Miłosza w przekładzie B. Ostrowskiej (30 V 1937), „Gobseck” Waltera Hasenclevera wg Honore Balzaca w przekładzie Wiktora Popławskiego (6 VI 1937), Dzieci nie chcą żyć” Marceliny Grabowskiej (22 V 1938), „Jutro” Josepha Conrada (Korzeniowskiego) w przekładzie Floriana Sobieniowskiego (21 IV 1939 i 21 V 1939), „Althea” Felicjana Faleńskiego (7 V 1939).
Przedstawienia odbywały się w zasadzie jeden raz. Tylko niektóre: „Elektrę” Hugo von Hoffmannsthana (21 III 1937 i 18 IV 1937 w Teatrze Narodowym), „Cud Świętego Antoniego” Maurycego Maeterlincka w przekładzie M. Serkowskiej (11 UV 1937 i 25 IV 1937 w Teatrze Narodowym) i czy „Jutro” Josepha Conrada (2 IV 1939 i 21 V 1939 w Teatrze Narodowym) powtarzano jeszcze drugi raz. Grano najczęściej w niedziele w południe (czasem w inne dni tygodnia po południu). Początkowo na scenie Teatru Nowego, a następnie – ze względu na dużą frekwencję – w Teatrze Narodowym; wyjątkowo „Piosnkę wujaszka” Jana Aleksandra Fredry zagrano w Teatrze Letnim (26 II 1939).
Szkoła szybko zdobyła autorytet w środowisku teatralnym i kulturalnym Polski, mimo iż nie otrzymała, jak Państwowe Konserwatorium Muzyczne i Akademia Sztuk Plastycznych statusu wyższej uczelni.
W latach 1932-1939 na Wydziale Sztuki Aktorskiej PIST studiowało 131 osób, spośród nich 27 nie podjęło pracy w teatrze a ukończyło szkołę 68 osób. Byli wśród nich Nina Andrycz(1912-2014), aktorka od debiutu związana z warszawskim Teat... More, Elżbieta Barszczewska, Hanka Bielicka, Irena Kwiatkowska, Danuta Szaflarska, Aleksander Bardini, Henryk Borowski, Tadeusz Cygler, Jerzy Duszyński, Eugeniusz Fulde, Jerzy Kaliszewski, Zbigniew Koczanowicz, Jan Koecher, Jan Nowicki, Andrzej Szalawski (Pluciński), Jan Świderski. Studiowali także Lidia Próchnicka, Zofia Rysiówna, Nina Veitha, Lidia Zamkow. Wydział Sztuki Reżyserskiej ukończyli: Gustawa Błońska, Leonia Jabłonkówna, Erwin Axer, Aleksander Bardini, Bronisław Horowicz, Jerzy Kreczmar, Stanisław Kwaskowski, Kazimierz Rudzki, Zbigniew Sawan, Aleksander Węgierko, Maksymilian Wiskind, Marian Wyrzykowski, Józef Wyszomirski. A studiowali także: Helena Sulima, Zygmunt Kałużyński, Zbigniew Koczanowicz, Zbigniew Krawczykowski, Jan Kreczmar, Jerzy Merunowicz, Roman Zawistowski. Uczelnia kształciła także scenografów jak Teresa Roszkowska, Jan Golus, Jan Kosiński, Zenobiusz Strzelecki.
W czasie okupacji niemieckiej PIST w konspiracji (1939-1944) miał 50 uczniów, wśród nich byli m.in. Krystyna Berwińska (Wieńszczak), Antonina Gordon- Górecka, Zofia Mrozowska, Lidia Próchnicka, Barbara Rachwalska, Edward Dziewoński, Wieńczysław Gliński, Andrzej Łapicki, Jerzy Rakowiecki, Władysław Sheybal.
Aleksander Zelwerowicz po latach w artykule napisanym w 1953 roku pt. „Szkolnictwo teatralne w okresie międzywojennym i w Polsce Ludowej. Garść wspomnień i parę wniosków” wspominał warunki pracy na Okólniku w Warszawie poprzednika PIST–u, czyli Oddziału Dramatycznego przy Państwowym Konserwatorium Muzycznym w Warszawie, którym kierował (po Stanisławie Wysockiej) od 1923/1924 do 1928/1929 oraz prace w PIST: „Po upadku Szkoły Aplikacyjnej” [1908-1915 i jej kontynuacji w postaci Warszawskiej Szkoły Dramatycznej 1918-1921] powstał Oddział Dramatyczny przy Warszawskim Konserwatorium Muzycznym na Okólniku, prowadzony kolejno przez Jana Lorentowicza i Stanisławę Wysocką, gdzie objąłem [1923] stanowisko kierownika tej uczelni.(…) Na Okólniku Krasińskich, w zabytkowej kamienicy, siedzibie Państwowego Konserwatorium Muzycznego, na czwartym, najwyższym pięterku z cudownym widokiem na Zawiśle, hen aż poza Zielonkę, Kobyłkę i Rembertów, otrzymaliśmy 3 odrapane, brudne i do potrzeb tego typu nauczania całkowicie nieprzystosowane salki, z jednym pokoikiem dla wykładowców, wraz z kancelarią i gabinetem dyrektora (…).
Z chwilą objęcia stanowiska kierownika departamentu Kultury i Sztuki przez ś.p. Władysława Zawistowskiego rozpoczyna się nowy etap w mrocznych dotąd dziejach szkolnictwa teatralnego w Warszawie; okres wyraźniejszego zainteresowania się władz naczelnych życiem naszej uczelni, usiłowaniem stworzenia podstawowego programu nauczania i ulokowaniem szkoły pod nazwą: Państwowy Instytut Sztuki Teatralnej (PIST) w nowym, już wyraźnie obszernym i przystosowanym do specyfiki tego rodzaju nauczania, lokalu, ze sceną i salą widzów na 250 osób w domu teatralnym przy ulicy Trębackiej. W tym samym czasie powołano do życia nowy wydział reżyserski, na którego czele stanął Leon Schiller jako organizator, kierownik i naczelny wykładowca. Ten stan rzeczy przetrwał do wybuchu wojny 1939 roku. W tym okresie wielkie znaczenie dla sprawy szkolnictwa o miało pozyskanie i świetny rozwój talentu pedagogicznego ś.p. Jadwigi Turowicz, która staje się aż do momentu śmierci (1946 r.) filarem, niezastąpionym wykładowcą-praktykiem i duszą uczelni, pełniąc obowiązki zastępcy dyrektora. Z sił pedagogicznych tego okresu obok L. Schillera trzeba wymienić: prof. L. Pomirowskiego, A. Marso, W. Zawistowskiego, K. Husarskiego, Esmanowskiego [Essmanowskiego], [Stanisława] Głowackiego, małżonków Wysockich, S. Wysocką, J. Mieczyńską, S. Stanisławskiego, E. Wiercińskiego i innych, ze zdolniejszych zaś absolwentów: N. Veidtównę (tragicznie, po bohatersku, zginęła w berlińskim Moabocie), H. Łopuszańską (zamordowana przez hitlerowców), J. Szaniawską, J. Świderskiego, A. Węgierkę, małżonków Golusów, T. Roszkowską i innych.
Jako ciekawą i dającą olbrzymie korzyści innowację trzeba wymienić doroczne, organizowane w okresie ferii Wielkanocnych zbiorowe wycieczki zagraniczne całej szkoły przy wydatnej pomocy finansowej i moralnej Ministerstwa Spraw Zagranicznych do Czech (Praga i okolice), Słowacji (Bratysława i okolice), na Łotwę (Ruga i okolice), do Jugosławii (Belgrad i okolice) i Italii (Wenecja, Florencja i Padwa). (…)
W okresie okupacji (od 1940 do 1944 roku) istniał tzw. podziemny PIST, gnieżdżąc się w prywatnych wciąż zmienianych lokalach, narażając organizatorów na poważne ryzyko. Duszą tej zakonspirowanej uczelni była znowu Jadwiga Turowicz, a prócz niej wykładali: Z. Małynicz, M. i E. Wiercińscy, B. Korzeniewski, S. Jaracz(1883-1945), wybitny polski aktor; debiutował w 1904 w krak... More, S. Daczyński, Jan Kreczmar, J. Warnecki, zaś z grona słuchaczy wymienić należy: Z. Mrozowską, B. Rachwalską, W. Sheybala, A. Łapickiego, S. Bugajskiego, Z. Rakowieckiego i innych.
W roku 1945 z polecenia Ministra W. Rzymowskiego w Lublinie, a potem W. Kowalskiego, zorganizowałem w Łodzi (miasto zostało niezniszczone) po przezwyciężeniu wielkich trudności kontynuację PIST–u w strasznym lokalu, w dwóch niewielkich pokoikach gnieździliśmy się przez osiem miesięcy w niezwykle ciężkich warunkach. Tu znowu Jadwiga Turowicz stała się naszym mężem opatrznościowym. W roku 1946 uzyskaliśmy obszerny piękny lokal w byłym pałacu Poznańskich przy ul. Gdańskiej, gdzie zajęliśmy cały parter (trzy obszerne sale, dwa gabinety i pięć pokoi)” („Pamiętnik Teatralny” 1968, z. 3, s. 424-426; druk na podstawie maszynopisu z archiwum „Pamiętnika Teatralnego” nr 136).
Na zakończenie trzeba jeszcze wspomnieć dawniejsze dzieje polskiego szkolnictwa teatralnego. Datują się od 4 VI 1811 roku, kiedy powstała Szkoła Dramatyczna w Warszawie założona przez Wojciecha Bogusławskiego(1757-1829), aktor, reżyser, dramatopisarz, trzykrotny dyre... More.
Wcześniej, ale i później, oprócz szkolenia w zorganizowanych szkołach lub kursach odbywało się kształcenie indywidualne prowadzone głównie przez aktorów w roli pedagogów oraz szkolenie podczas pracy scenicznej, m.in. w zespołach prowadzonych przez Tomasza Andrzeja Chełchowskiego w latach 1829-1860, w Teatrze „Studya” w Kijowie (1916-1918), zorganizowanym przez Stanisławę Wysocką (opisany m.in. przez Jarosława Iwaszkiewicza w książce „Stanisława Wysocka i jej kijowski teatr „Studya”. Wspomnienie”, Warszawa 1963, przedruk w wydaniu „Dzieł” – tom pt. „Teatralia”, Warszawa 1983, s. 7–72), w Instytucie „Reduty” otwartym przez Juliusza Osterwę (od 1921 – przy Teatrze „Reduta” w Warszawie i w Wilnie, oraz 1931-1939 w Warszawie), w Szkole Instruktorów Teatralnych przy Związku Teatrów Ludowych (od 1922).
W Warszawie, po zamknięciu Szkoły Dramatycznej Wojciecha Bogusławskiego (1814), pracowały kolejno: Szkoła Dramatyczna (od 4 II 1815 do 1830); Szkoła Dramatyczna przy Warszawskich Teatrach Rządowych (1835-1868), Klasa Dykcji i Deklamacji przy Warszawskim Towarzystwie Muzycznym (od 2 IX 1889 do 1899), przemianowana na Klasę Dramatyczną (1899-1916), Szkoła Aplikacyjna przy Warszawskich Teatrach Rządowych (1907-1915), Warszawska Szkoła Dramatyczna (od 5 X 1916 do 1921), Oddział Dramatyczny Państwowego Konserwatorium Muzycznego w Warszawie (1921-1932) i Państwowy Instytut Sztuki Teatralnej – PIST (1932-1944).
Działały też w Warszawie w różnych latach wieku XIX (1868-1889) krótkotrwałe, dramatyczne i teatralne kursy i szkoły prywatne, m.in. Jana Chęcińskiego (przed 1874), Emila Derynga (od 24 IX 1878 do jesieni 1884); otwarcie Szkoły Deklamacji i Dramatu Józefa Rychtera, ogłoszone w kwietniu 1885 roku, uniemożliwiona śmierć aktora (25 VI 1885).
W wieku XX – przed I wojną światową oraz w okresie międzywojennym – w Warszawie oprócz wymienianych już działały też szkoły prywatne: Kursy Wokalno-Dramatyczne Heleny Józefy Hryniewieckiej (1905-1931), Klasa Dramatyczna przy Szkole Muzycznej Zofii Płoszko-Iwanowskiej (1912-1925), Klasa Deklamacji przy Szkole Muzycznej Antoniego Grudzińskiego (1916 -1921), Klasa Deklamacji w Szkole Muzycznej M. J. Piotrowskiego (1918/ 1919), Szkoła Gry Scenicznej Hanny Ossorji (1926-1928).
Od 1 połowy XIX wieku o zorganizowanie szkolenia teatralnego zabiegano nie tylko w Warszawie, ale także w innych miastach, a przede wszystkim w Krakowie i we Lwowie.
W Krakowie od 1838 do 1873 roku czynne były: Szkoła Śpiewu Dramatycznego zorganizowana przy krakowskim Instytucie Technicznym przez Franciszka Mireckiego; Szkoła Stanisława Knake-Zawadzkiego na ul. Garbarskiej 7 (od 1 X 1898 do 28 IV 1899); prywatne szkoły dramatyczne – Gabrieli Zapolskiej (od 9 IX 1902 do 3 IV 1903), Michała Przybyłowicza (od początku 1905 do ok. 1909; z tej szkoły wyszli m.in. Wiktor Biegański, Emil Chaberski, Józef Karbowski), Kazimierza Gabryelskiego przy prywatnym Instytucie Muzycznym prowadzonym przez Klarę Czopp-Umlaufową (od sezonu 1909/1910 do 26 IV 1914 i od 4 IX 1915 do stycznia 1921; w sezonie 1921/1922 pod kierunkiem Mariana Szyjkowskiego).
W 1919 powstały w Krakowie dwie placówki kształcące aktorów: Kursy Dramatyczne Mariana Jednowskiego i Zygmunta Nowakowskiego (1919-1921) oraz Dwuletni Miejski Kurs Dramatyczny (od 15 XI 1919 do początku lat trzydziestych), przemianowany we wrześniu 1922 na Miejską Szkołę Dramatyczną, subwencjonowaną przez Teatr im. Juliusza Słowackiego i Teatr Powszechny w Krakowie oraz od 26 II 1920 – po wizytacji Stanisława Miłaszewskiego – przez Ministerstwo Sztuki i Kultury; pomysłodawcą powstania tej szkoły był jeszcze w 1916 roku Lucjan Rydel w memoriale skierowanym do władz miasta Krakowa.
We Lwowie projektowali założenie szkół przy Teatrze Jan Nepomucen Kamiński (1821), Andrzej Tomasz Chełchowski (1854), Karol Cieszewski (1865), ale jako pierwsza powstała w 1869 roku Szkoła Towarzystwa Przyjaciół Sceny Narodowej (otwarta 1 XII 1869 – istniała do początku roku 1872). Następnie otwarto Szkołę Towarzystwa Teatralnego Teatru Ludowego (od 15 II 1894) i Szkołę Dramatyczną przy Teatrze we Lwowie (1906-1907) za dyrekcji Ludwika Hellera. Później założenie szkół zapowiadali Władysław Kwiatkiewicz, Czesław Krzyżanowski i Henryk Cepnik, ale tylko Wandzie Siemaszkowej udało się poprowadzić Kurs Sceniczny przy Konserwatorium we Lwowie (w sez. 1917/1918). W okresie międzywojennym istniały we Lwowie: prywatna Szkoła Dramatyczna prowadzona przez Franciszka Frączkowskiego (1921-1926) i dysponująca od 1923 salą teatralną nazwaną „Młoda Scenka” w lokalu dawnego Galicyjskiego Towarzystwa Muzycznego przy ul. Chorążczyzna 7; Szkoła Czesława Krzyżanowskiego przy Lwowskim Instytucie Muzycznym (1922 – ?); Studio Teatralne zorganizowane przez Wandę Siemaszkową w gmachu gimnazjum na ulicy Kubali (1927 -1929; przedstawienia m.in. w Teatrze Małym i w sali Instytutu Technologicznego).
O otwarciu szkoły teatralnej dość wcześnie myślano także w Poznaniu (Julian Morgenstern, ok. 1869 roku) i w Łodzi (przy szkole muzycznej Tadeusza i Ignacego Hanickich, ok. 10 XII 1899, z udziałem aktora scen łódzkich Mariana Winklera; w sezonie 1912/1913).
Toteż po odzyskaniu w 1918 roku Niepodległości szkoły teatralne zaczęły powstawać nie tylko w Warszawie, Krakowie i Lwowie, ale także:
– w Bydgoszczy (Szkoła Dramatyczna przy Teatrze Miejskim pod kierunkiem Wandy Siemaszkowej, 1921-1922), Poznaniu (zorganizowane przez Nunę Młodziejowską – Szczurkiewiczową: Wydział Dramatyczny przy Państwowym Konserwatorium w Poznaniu (1921-1923) oraz Szkoła Dramatyczna przy Teatrze Polskim (1927 – 1930; wśród uczniów Barbara Ludwiżanka i Władysław Hańcza);
– w Wilnie (Kursy Dramatyczne przy „Teatrze Żołnierskim” pod kierunkiem Mariana Zajączkowskiego, 1921, o czym pisano w „Słowie Wileńskim” 1921 nr 56; Szkoła Dramatyczna, od 1922 pod nazwą Wileńska Szkoła Dramatyczna im. Władysława Syrokomli, czynna 1921-1923; Instytut Teatru „Reduta” w latach 1925-1930; Studio Dramatyczne Mieczysława Szpakiewicza przy Teatrach Miejskich w Wilnie);
– w Łodzi (Szkoła Dramatyczna Henryka Barwińskiego przy Teatrze Miejskim w Łodzi, 1922-1923);
– w Toruniu (Szkoła Dramatyczna zorganizowana przez Karola Bendę przy Teatrze w Toruniu, 1924-1926);
– w Katowicach (1929-1931 szkolenie kandydatów na aktorów pod kierunkiem Mieczysława Szpakiewicza, kierownika artystycznego Teatru, 1929-1931; Kurs Wymowy i Deklamacji zorganizowany przez Wandę Siemaszkową i Feliksa Zbyszewskiego, 1935).
W 1923 roku myślano nawet o założeniu szkoły kształcącej aktorów… w Stanisławowie.
Więcej informacji:
– W nieocenionych publikacjach:
Antoni Sikorski, „Szkoła Aplikacyjna przy byłych Teatrach Rządowych Warszawskich i jej wychowańcy”, Warszawa 1936;
Henryk Szletyński, „Państwowa Szkoła Teatralna przed pięćdziesięciu laty”, „Teatr” 1972 nr 20;
Zbigniew Wilski, „Polskie szkolnictwo teatralne 1811-1944” (Wrocław… 1978 – Ossolineum).
– W teoretycznych rozważaniach:
Leopold Brodziński [Trzebuchowski], „Afektacja czy przeżycie”, „Przegląd Teatralny” 1919 nr 2/3;
Jan Kochanowicz, „Zagadnienie wychowania artysty”, „Scena Polska” 1922 nr 11/12;
Józef Kotarbiński, „W sprawie szkół dramatycznych”, „Kurier Warszawski” 1925 nr 176;
Mieczysław Szpakiewicz, „Wychowanie aktora”, „Życie Teatru” 1926 nr 31/32;
„O wychowaniu aktora”, „Życie Teatru” 1926 nr 33/34;
Stefan Czarnowski, „O stosunku przedmiotów teoretycznych do praktycznych w szkolnictwie teatralnym”, „Życie Teatru” 1926 nr 40/41;
Janusz Warnecki, „Egzaminy dramatyczne”, „Scena Polska” 1931 nr 14;
Władysław Zawistowski, „Przemówienie w sprawie szkolnictwa teatralnego”, „Scena Polska” 1936;
„Narodziny aktora” (reportaż), „Kronika Polski i Świata” 1938 nr 20;
(e.a.) [Erwin Axer] „O trudnościach nauczania aktorstwa”, „Teatr” 1966 nr 13.
– I wspomnieniach:
Zofia Niwińska. „Zelwer”, „Teatr” 1955 nr 14;
Erwin Axer, „Listy ze sceny. Seria druga”, Warszawa 1957;
Hanna Małkowska, „Wspomnienia z „Reduty”, Warszawa 1960;
Juliusz Kydryński, „Uwaga, gong!”, Kraków 1962;
Erwin Axer, „Sprawy teatralne”, Warszawa 1966;
„O zespole Reduty 1919-1939. Wspomnienia”, Warszawa 1970 (liczne teksty na temat nauczania sztuki aktorskiej);
Jerzy Walden, „Cztery i pół”, Łódź 1970;
Władysław Hańcza, „Poznańskie wspominki. 1918-1939”, Poznań 1973 („Student i aktor(łac. actor), osoba grająca jakąś rolę w teatrze lub fi... More”);
Władysław Krasnowiecki, „Teatr moich wspomnień”, „Życie Literackie” 1973 nr 51/52;
Bronisław Horowicz, „Nim przeminie z wiatrem”, Warszawa 1974;
Irena Eichlerówna, „Przeszłość to dziś, tylko cokolwiek dalej”, „Teatr” 1975 nr 19…
Bożena Frankowska
