Przejdź do treści

100 × 100. ARTYŚCI I WYDARZENIA: 100 RAZY TEATR POLSKI NA STULECIE POLSKI ODRODZONEJ I NIEPODLEGŁEJ (21)

10 XI 1929

STEFAN JARACZ O ŻYDOWSKIM „TEATRZE MŁODYCH” („JUNG TEATER”) MICHAŁA WEICHERTA I ABSOLWENTACH ŻYDOWSKIEGO STUDIA TEATRALNEGO – „WSZYSTKO JEST NA NAJWYŻSZYM POZIOMIE. REŻYSERIA EUROPEJSKA”

Stefan Jaracz w liście do zespołu „Jung Teater” („Teatru Młodych”) pisał: „Wyjątkowe poświęcenie i stosunek do pracy zasługują na najwyższe uznanie. Głosy – ustalone silnie i pewnie, dykcja – wyraźna i wykształcona, wypracowana do najdrobniejszych szczegółów. Wszystko jest na najwyższym poziomie. Reżyseria – europejska. Ogólne wrażenie jak najbardziej korzystne”.

Pierwszym przedstawieniem „Teatru Młodych” był „Boston” (premiera 3 II 1933 w sali Cechu Krawców w Galerii Luxemburga na ul. Senatorskiej 29). Autorem był współczesny niemiecki pisarz dramatyczny Bernard Blume Był to reportaż sceniczny, gatunek bardzo popularny w teatrze europejskim lat trzydziestych, zwłaszcza w Niemczech, w Polsce i w ZSRR, zatytułowany „Der Fall Sacco und Vanzetti” (1929). Utwór przedstawiał autentyczny proces toczący się (1921-1927) w Bostonie w Stanach Zjednoczonych przeciwko dwu niewinnie oskarżonym i skazanym na karę śmierci emigrantom włoskim Nicolo Sacco (1891-1927) i Bartolomeo Vanzettiego (1888-1927). Wyrok stał się głośny i w roku 1927 poruszył cały świat. Autor ułożył fakty i zdarzenia chronologicznie, starając się w przebiegu zdarzeń ukazać walkę bogatych z ludźmi biednymi i nieludzkie traktowanie przez sąd niewinnie oskarżonych, przez sześć lat oczekujących na niesprawiedliwy wyrok.

Michał Weichert wystawił „Boston” we własnym przekładzie, opracowaniu, inscenizacji i reżyserii pod nazwiskiem Michał Brandt. Ukształtowanie przestrzeni teatralnej (scena kolista) zaprojektował Szymon Syrkus pod nazwiskiem Urban Bach. Wykonawcami byli absolwenci „Żydowskiego Studia Teatralnego” prowadzonego w latach 1929-1933 przez Michała Weicherta. Przedstawienie miało wielkie powodzenie. Mieczysław Sztycer w recenzji „Boston” („Opinia”, 1933 nr 4) i Jakub Appenszlak w artykule „Teatr Młodych. Zespół absolwentów Żydowskiego Studia Teatralnego” („Nasz Przegląd”, 1933 nr 44) zamieścili entuzjastyczne opinie.

Leon Schiller uważał, że „Widowisko Boston w Teatrze Młodych należy do najciekawszych zjawisk bieżącego sezonu w Warszawie. Zarówno oryginalna inscenizacja, pierwszy raz u nas eksperymentowana inscenizacja symultaniczna, jak i gra młodych utalentowanych artystów – wyrazista, świeża, pod względem technicznym opanowana, świadczą o wysokiej wartości zespołowego wysiłku”.

Przedstawieniem zachwyciła się Irena Solska prowadząca Teatr im. Stefana Żeromskiego na Żoliborzu w Warszawie i „Boston” został wyreżyserowany przez Michała Weicherta w języku polskim (tłumaczenie Jerzego Kossowskiego) na otwarcie Studia Teatralnego im. Stefana Żeromskiego w nowej sali teatralnej WSM na ul. Suzina 4 – na oryginalnej scenie symultanicznej urządzonej przez Szymona Syrkusa (opis polskiej inscenizacji Michała Weicherta pt. „Inscenizacja „Bostonu”, s. 196-204 w artykule „Teatr im. Żeromskiego w Warszawie 1932-1933”, „Pamiętnik Teatralny” 1962 z. 2, s. 187-206).

„Teatr Młodych”, poczynając od „Bostonu”, okazał się jednym z najciekawszych i najgłośniejszych teatrów żydowskich w okresie Dwudziestolecia i wpisał się do historii teatru w Polsce kilkom świetnymi przedstawieniami.

Michał Weichert (znany także pod pseudonimem Michał Brandt) osiadł w Warszawie w 1918 roku. Miał za sobą studia prawnicze, zakończone doktoratem na Uniwersytecie w Wiedniu oraz znajomość teatrów Berlina i Wiednia. Zainteresowany teatrem zajmował się kolejno różnymi ośrodkami żydowskiej sztuki teatralnej, działającymi w latach 1921-1939 w Warszawie i w Wilnie oraz w objazdach po Polsce.

Na początku związał się ze środowiskiem miłośników teatru żydowskiego (artyści teatru, literaci, działacze społeczni) pod nazwą „Scena Żydowska” (towarzystwo zatwierdzone oficjalnie w 1921 roku), które zorganizowało zawodową żydowską szkołę dramatyczną wg programu opracowanego właśnie przez Michała Weicherta (rozpoczęcie zajęć w 1922 roku).

Równocześnie zajmował się publicystyką teatralną (wydana w tomie „Teatr i dramat”, Warszawa 1922 – tom 1, Wilno 1926 – tom 2), redagował czasopismo artystyczno-literackie „Ringen” oraz działał w Związku Artystów Żydowskich w Polsce (w 1926 został przewodniczącym).

Od 10 XI 1929 pracował jako kierownik artystyczny występującego w Warszawie zespołu „Trupa Wileńska”. Wyreżyserował dla „Trupy Wileńskiej” m.in.: „Kidusz Haszem” [„Śmierć męczeńska”] wg własnego scenariusza opartego na powieści historycznej z XVII w. Szaloma Asza (Teatr „Elizeum”, grane 250 razy, także w innych miastach Polski i w Rydze), „Kupca weneckiego” Williama Szekspira (1 III 1929), „Idn sztot” [„Miasto Żydów”] współczesnego pisarza żydowskiego Arona Cejtlina na temat średniowiecznego getta w Niemczech (10 XI 1929), „Dantons tojd” [„Śmierć Dantona” ] Georga Büchnera (1 XI 1930 – „dramat w 22 obrazach, w tłumaczeniu, inscenizacji i reżyserii Michała Weicherta”, w „Żydowskim Teatrze Reprezentacyjnym” („Jidiszer reprezentanc teater”) pod dyrekcją Jerzego Regirera na scenie Teatru „Nowości” w Warszawie i pod protektoratem „Żydowskiego Stowarzyszenia Teatralnego” – wg programu wydanego 1930 w Warszawie, zawierającego streszczenie sztuki i spis występujących osób w języku polskim i żydowskim oraz teksty pieśni po żydowsku).

W roku 1929 założył i prowadził do 1933 roku w Warszawie „Żydowskie Studio Teatralne”, które stało się zapleczem kadrowym dla jego sławnego „Teatru Młodych” („Jung Teater”).

W sezonie 1931/1932 kierował Żydowskim Teatrem Dramatycznym, założonym przez Związek Artystów Żydowskich w Polsce i grającym w Teatrze „Elizeum (w podziemiach gmachu na ul. Karowej 18). Wystawił tam „Reverand dr Schwer” Szolema Asza (na inaugurację), następnie komedię „Parnuse” [Zarobek] Chone Gotesfelda, „Królestwo nędzy” Henryka Leiwika (26 II 1932, w reżyserii Jakuba Rotbauma i scenografii Andrzeja Pronaszki); do wystawienia prapremiery „Dziewicy Włodzimierskiej” Lejba Małacha mimo zaawansowanych prac i prób nie doszło z powodu braku pieniędzy.

„Teatr Młodych” mimo skąpych środków materialnych i technicznych w ciągu sześciu lat istnienia przygotował 16 premier (wg moich zestawień – w spisach dotychczasowych jest 14 wg Józefa Weicherta, 13 wg Rafała Węgrzyniaka – „Pamiętnik Teatralny” 1995 z. 3-4, s. 459-489). Każda z nich miała jak na ówczesne czasy, nieprawdopodobną liczbę przedstawień: ponad sto, niektóre ponad dwieście lub trzysta, a „Boston” około pięciuset wg informacji Michała Weicherta w liście do redakcji „Pamiętnika Teatralnego” (1962 z. 3-4, s. 592-593).

„Teatr Młodych” grał najpierw głównie w Warszawie (1933-1937, m.in. na ul. Senatorskiej 29 i na ul. Długiej 19, 1939 – nie miał lokalu) i w Wilnie (1937-1938), a także w innych miastach podczas objazdów po Polsce. Od 1935 roku organizował je systematyczne, m.in. głośne wizyty we Lwowie („Nowy Teatr” 1936) i Krakowie (w latach 1936-1937 i 1938 jako „Żydowski Teatr Objazdowy” od 25 XII 1936 – 3 I 1937 grał w Sali na Bocheńskiej 1, a w styczniu i w lutym 1937 w innych miastach Małopolski; jako „Żydowski Teatr Objazdowy Izraela Białkowicza” od 7 X do 11 XII 1938). Grał na Kresach, Polesiu, Śląsku; odwiedzał takie miasta, jak Będzin, Białystok, Bielsk, Bochnia, Borysław, Brzesko, Chorzów, Chrzanów, Drohobycz, Grodno, Jasło, Nowy Sącz, Oświęcim, Równe, Rzeszów, Sosnowiec, Stanisławów, Stryj, Tarnów, Tarnopol, Wilno.

Czterokrotnie zamykany (w wyniku cofania koncesji, a także braku lokalu) występował pod zmienianymi nazwami: w Warszawie jako „Teatr Młodych” — „Jung Theater” (1933-1936), „Grupa 1936” (1936) oraz „Młoda Scena” (1936-1937) i w Wilnie (1937-1939 – na ul. Nowogródzkiej 8) jako „Nowy Teatr” –„Naj Teater”. (Podczas występów w objeździe stosował też nazwę „Nowy Teatr Artystyczny” jak od 6 VI do 10 VII 1936 w Colloseum we Lwowie).

O pracy i przedstawieniach „Teatru Młodych” z uznaniem wyrażał się Mieczysław Szyszyłowicz, Komisarz Rządu. Władysław Zawistowski, naczelnik Wydziału Teatru w Ministerstwie Oświaty (WRiOP) zachwycony przedstawieniem „Skarb Napoleona” wystarał się o przyznanie Teatrowi jednorazowego subsydium. W 1937 roku „Teatr Młodych” otrzymał dwie nagrody. Jedną „Za jego wysoki poziom artystyczny oraz społeczne zaangażowanie, a także z uwagi na fakt, że członkowie zespołu utrzymywali się z pracy zarobkowej wykonywanej niezależnie od działalności artystycznej” przyznaną przez jury w złożonego z przedstawicieli „Bundu”, Żydowskiego Instytutu Naukowego „YIVO”, Żydowskiego Pen-Clubu i Centralnej Żydowskiej Organizacji Szkolnej. Drugą nagrodę (pieniężną) przyznało polskie ministerstwo oświaty – Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.

Do roku 1939 w „Teatrze Młodych” zrealizowano jeszcze 15 inscenizacji:

2. „Trupę Tanencapa” wg „Dwaj Kuni Lemel” Abrahama Goldfadena (24 IX 1933 – w Sali przy ul. Długiej 19, w opracowaniu i reżyserii Michała Weicherta, dekoracje i kostiumy – Dina Matus, muzyka – Abraham Goldfaden, choreografia – Tacjanna Wysocka). Zofia Nałkowska o tym przedstawieniu napisała w „Dziennikach”: „Teatr żydowski, świetna „Trupa Tanencapa”, reżyseria Weicherta znakomita” („Dzienniki”, w opracowaniu Hanny Kirchner, Warszawa 1988, tom IV (1930-1939), cz. I (1930-1934), Warszawa 1988, s. 440)

3. „Krasina” wg „Krasin ratuje Italię” Friedricha Wolffa (17 III 1934, „zdarzenie w 52 obrazach według dr Wolfa, prof. Samojłowicza, prof. Behounka, gen. Nobilego”, opracowane przez Michała Weicherta, ukształtowanie przestrzeni – Szymon Syrkus, finał muzyczny – Henoch Kon). Zofia Nałkowska po przedstawieniu w „Dziennikach” zanotowała: „Śmiałe, awangardowe pomieszanie sceny i widowni” (tamże).

4. „Skarb Napoleona” [„Skarb”, „Kopacze złota” Szolema Alejchema (10 VII 1934 – „komedia w 4 aktach, 5 obrazach”, inscenizacja i reżyseria Michał Weichert, scenografia i kostiumy Izaaka [Icchak] Brauner, ukształtowanie przestrzeni – Rubin Szwarc, muzyka Hanoch Kon, choreografia – Lea Rotbaumówna; grany ponad 160 razy); „Wspaniała gra aktorska porywa publiczność. Każde przedstawienie jest świętem dla sceny i świętem dla widowni” napisał Nachman Majzel redaktor pisma „Literarisze Bleter” (wg Józefa Weicherta „Teatr Młodych”, s. 238).

5. „Życie woła” Władimira Billa Biełocerskowskiego (30 XI 1934, sztuka w 4 aktach w przekładzie i reżyserii Jakuba Rotbauma, dekoracje i kostiumy Henryk Blum).

6. „Missisipi” Lejba Małacha (20 III 1935, reżyseria – Michał Brandt, scenografia Koło Plastyków przy Teatrze Młodych , muzyka – Henoch Kon, choreografia – Zygmunt Poraj – Szubakiewicz).

7. „Symche Płachta” Jakuba Prejera (20 XII 1935, komedia w 3 aktach, inscenizacja i reżyseria Michał Weichert, dekoracje i kostiumy – Dina Matus, muzyka – Henoch Kon, choreografia – Rena Szopacenkop).

Po zamknięciu sceny w Warszawie Michał Weichert reżyserował tu z zespołem nazwanym „Grupa 36 [1936] ” i „Młoda Scena”.

Najpierw kolejne przedstawienie „Grupy 36 [1936]”:

8. „Za frontem” Paula Reynala wg „Grobowca pod Łukiem Triumfalnym”, w scenografii Jankiela Aslera (18 IV 1936 – w siedzibie Teatru Młodych w Warszawie – bez premiery z powodu zakazu cenzury).

Potem pod nazwą „Młoda Scena” i przygotował dwie następne premiery:

9. „Wocek” George Büchnera wg „Woyzecka” (1 X 1936, jako dramat w 22 obrazach w przekładzie Icka Mangera, reżyserii Kurta Katscha, scenografii Władysława Weintrauba, z muzyką Henoha Kona)

oraz

10. „Don Kichot Żydowski” wg „Podróży Beniamina Trzeciego” Mendele Mojcher Sforima [Szalom Jakub Abramowicz] (28 III 1937, „wesoła epopea w 19 obrazach”, w opracowaniu Jechezkieła Dobruszyna, reżyseria – Michała Weicherta, muzyka – Leo Pulwer, pieśni – Leon Zelman i Hebnoich Kon, choreopgrafia Sem Hyor; w tytule odwołanie do polskiego przekładu powieści Abramowicza dokonanego przez Klemensa Junoszę-Szaniawskiego „Donkiszot żydowski”, Warszawa 1985).

W ostatnich latach „Teatr Młodych” działał w Wilnie w sali na ul. Nowogródzkiej 8 pod nazwą „Nowy Teatr” („Naj Teater”) i wystawił (od połowy 1937 do marca 1938):

11. „Dęby” Foszla Bimki (reżyseria – Michał Weichert, projekt dekoracji – Jan Kosiński);

12. „Proces” Edwarda Woola (reżyseria Michał Weichert, ukształtowanie przestrzeni – Azario Dobruszkies, projekt dekoracji i kostiumów Kamila Kruszyńska- Golusowa);

13. „Utracona nadzieja” wg „Nadziei” Hermana Heijermansa (reżyseria Maksymiliana Wiskinda, niezwykle utalentowanego absolwenta PIST-u, w 1942 kierującego w getcie w Warszawie teatrem „Eldorado”, zamordowanego przez Niemców w obozie zagłady, projekt dekoracji i kostiumów – Kamila Kruszyńska-Golus);

14. „Tragedię amerykańską” [„Di amerkaner tragedie”] (7 III 1938, „sztuka w 3 aktach i 12 obrazach według powieści Teodora Dreisera w adaptacji N. Bazylewskiego”, w przekładzie i reżyserii Jakuba Rotbauma, scenografia – Azario Dobruszkes, muzyka – Eliasz [Eli] Teitelbaum);

15. „Marcepany” [„Marcepanes”] Kadii Mołodowskiej (przedstawienie dla dzieci – satyryczna opera w 1 akcie, reżyseria zespołowa; duże powodzenie w Wilnie i w innych miastach; później grane w opracowaniu Lejzera Wolfa, reżyserii Jakuba Rotbauma, z muzyką Eliasza Teitelbauma, w Wilnie z dekoracjami i kostiumami wg projektu Ben-Cyjom Michton);

16. „Chłopcy z ulic miasta” Haliny Górskiej (przedstawienie dla młodzieży, reżyseria zespołowa, duże powodzenie w Wilnie i w innych miastach).

Wszystkie przedstawienia recenzowała prasa żydowska, a także polska (choć zdarzało się, że niektóre występy czy sztuki prasa polska tendencyjnie – jak 1936 i 1937 w Krakowie – przemilczała: „Literarisze Bleter” pod redakcją Nachmana Majzel, „Chwila”, „Nasz Dziennik”, „Nasz Przegląd”, „Nowy Dziennik” (m.in. interesujące informacje o powstaniu Teatru Młodych „Teatr Młodych o sobie”, 1937 nr 23), „Opinia”, a także „Ilustrowany Kurier Codzienny”, „Kurier Poranny”, „Kurier Wileński”. Spośród znanych recenzentów pisywał systematycznie Jakub Appenszlak i Tadeusz Boy-Żeleński (m.in. z uznaniem o przedstawieniu „Trupa Tanencapa” w „Ilustrowanym Kurierze Codziennym” 1933 nr 271), o „Missisipi” („Kurier Poranny” 1935 nr 92), o „Symche Płachta” (tamże 1936 nr 49).

Teatr cieszył się także zainteresowaniem wybitnych przedstawicieli polskich środowisk kultury i teatru jak m.in.: Zofia Nałkowska, Stanisława Perzanowska, Irena Solska, Stefania Zahorska, Emila Breitera, Stefan Jaracz, Leon Schiller, Zygmunt Tonecki, Aleksander Zelwerowicz, Tadeusz Żeleński-Boy („Wybitni przedstawiciele polskiego świata teatralnego o Teatrze Młodych”, „Nowy Dziennik” 1937 nr 4).

W 1982 roku podczas sesji poświęconej Państwowemu Instytutowi Sztuki Teatralnej – PIST Aleksander Bardini opowiadał w Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza: „w Warszawie, na ulicy Długiej otworzyli teatr grający w języku żydowskim, nazwany Teatrem Młodych. Występowali w nim żydowscy rzemieślnicy, zawodowi krawcy, szewcy, tapicerzy, czapnicy i inni, którzy rano pracowali, a po obiedzie, wieczorem i w nocy robili próby, budowali dekoracje, grali. Repertuar był różny. Przeważnie zaangażowany w sensie społeczno-politycznym. To rewelacja, że rzemieślnicy są aktorami, że się uczą, że pracują, a jednocześnie grają, że są programowo antykomercjalni, że reprezentują nowatorstwo formalne przy wybitnych osiągnięciach artystycznych – wszystko to nie dawało Zelwerowi spokoju, nadziwić się nie mógł, że coś takiego jest możliwe. My musieliśmy być na każdej premierze, każdą premierę z nim dokładnie omawiać” ( Aleksander Bardini, „Wspomnienie o Aleksandrze Zelwerowiczu”. „Pamiętnik Teatralny” 1995 z. 1-2, s. 41).

Materiały dotyczące „Teatru Młodych” zostały opublikowane w „Pamiętniku Teatralnym” (1992 z. 1-4). Są to dwa rozdziały z drugiego tomu wspomnień Michała Weicherta pt. „Warsze 1918-1939” (Tel Awiw 1961) pt. „Studio Teatralne i Jung Teater. Fragment wspomnień” w przekładzie Tomasza Kuberczyka oraz tekst Elinor Rubel pt. „Teatr Młodych” (Jung -Teater). Materiały”, stanowiący fragment pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem profesora Chone Shmeruka na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie (przekład Józefa Weicherta obejmuje opis inscenizacji „Bostonu” Bernarda Blume`a, „Krasina” Friedricha Wolfa i „Missisipi” Lejba Małacha).

Informacje na temat „Teatru Młodych” znajdują się także w innych pracach, jak:

1. z 1968 – Józefa Gliksona „Jung – Teater” (w: „Jidiszer teater un Ejrope cwiszn bejde welt milchomes” [Teatr żydowski w Europie między obu wojnami światowymi], Nowy Jork 1968, tom 1 pod redakcją Icyk Manger, M. Perenson, Jonasz Turkow);

2. z 1977 – Nahma Sandrowa – „Vagabond Stars. A World History of Yiddish Theater”, Nowy Jork 1977;

4. z 1996 – Mirosławy Bułat „Jung Teater i Naj Teater w Krakowie”, „Pamiętnik Teatralny” 1996 z. 3- 4, s. 511-539;

5. z 1998 – Józefa Weicherta [syna Michała Weicherta] – „Teatr Młodych. Kilka wiadomości, kilka wspomnień” (druk w: „Teatr żydowski w Polsce”. Materiały z Międzynarodowej Konferencji Naukowej Warszawa, 18-21 października 1998 roku pod redakcją Anny Kuligowskiej-Korzeniewskiej i Małgorzaty Leyko, Łódź 1998 – ze wstępem zatytułowanym „Od redakcji” i sumującym dotychczasowe publikacje na temat teatru żydowskiego w Polsce).

Wśród materiałów o teatrze żydowskim w Polsce wyróżnić trzeba przekrojowe artykuły Edwarda Krasińskiego: „Teatry żydowskie w Warszawie między wojnami” (1992) oraz „Związki i współpraca artystów teatru polskiego i żydowskiego w latach międzywojennych” (1998).

Bożena Frankowska

Leave a Reply