Teatralne refleksje nad rolą kobiety we Wschodniej Europie komentuje Andriej MOSKWIN:
15 stycznia 2022 w Ośrodku Teatralnym Kana zaprezentowano najnowszy spektakl Frau mit Automat zespołu z Brześcia „Kryły Chałopa” („Skrzydła Chołopa”, https://teatrkh.com/). Jego prapremiera odbyła się w ramach Kongresu Współpracy Transgranicznej „Lublin 2021” w siedzibie ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” (5 października 2021).
Teatr powstał w 2001 roku i początkowo nosił nazwę „Свободный театр” („Wolny Teatr”). Jednak w 2011 roku podjęto decyzję o zmianie nazwy na „Kryły Chałopa”. Okazało się, że zbyt często zespół kojarzono z założoną w Mińsku przez Mikołaja Chalezina i Andrieja Kuriejczyka grupą teatralną. Nowa nazwa nawiązywała do filmu o tej nazwie (w polskiej wersji: Car Iwan Groźny) z 1926 roku w reżyserii Jurija Taricza. Była to historia o utalentowanym chłopie, który marzył o lataniu. W tym celu skonstruował skrzydła, na których człowiek może wznieść się do nieba. Iwan Groźny najpierw zainteresował się tym pomysłem i kazał chłopu, Nikiszce, zorganizować pokaz dla zagranicznych gości. Eksperyment się powiódł, ale car przestraszył się diabelskiej nowinki i zamiast nagrody kazał aresztować wynalazcę, a potem go zabić. Członkowie brzeskiego zespołu w ten sposób chcieli podkreślić swoje dążenie ku wolności i eksperymentom. Chociaż i zdawali sobie sprawę z tego, że w ówczesnej sytuacji to może być niebezpieczne. Mieli rację: brzeska władza odmawiała wsparcia, a miejskie zespoły – Teatr Dramatyczny i Teatr Lalek wraz z Międzynarodowym Festiwalem Teatralnym „Biała Wieża” nie angażowały „Kryły Chałopa” do swojej działalności kulturalnej. Grupa była skazana na ciągłe poszukiwanie środków dla swojej działalności. Mimo trudności zespół aktywnie działał i w 2021 roku obchodził dwudziestolecie swojego istnienia.
Jak podkreślają członkowie zespołu, misja teatru to „ucieleśnienie w performatywnej formie krytycznego spojrzenia na problemy społeczeństwa, rozwój nowoczesnej sztuki teatralnej na Białorusi oraz nowatorskie praktyki teatralne”. Aby osiągnąć ten cel, odbywały się staże i praktyki teatralne w innych ośrodkach europejskich, w tym polskich. Kilkakrotnie członkowie zespołu byli zapraszani na laboratoria teatralne do Ośrodka Praktyk Teatralnych „Gardzienice” i Teatru „Węgajty”, otrzymywali możliwość współpracy z polskimi aktorami i nawet realizacji w Polsce własnych spektakli. Pokazana w Lublinie najnowsza inscenizacja jest temu widomym przykładem.
Zespół zrealizował trzynaście spektakli (w tym 5 spektakli ulicznych), które różnią się stylem, językiem wizualnym i sposobem pracy. Znaczna większość z nich była prezentowana na ponad pięćdziesięciu międzynarodowych festiwalach teatralnych i kulturalnych w Polsce, Rosji, Ukrainie, Białorusi, Danii i Francji, m.in. Elżbieta Bam (Елизавета Бам, 2002) wg Daniiła Charmsa; 20 000 000 (2003 – na podstawie kroniki wydarzeń militarnych w Iraku); Бандароўна (Bandarouna, 2003 – na podstawie poezji klasyka literatury białoruskiej Janki Kupały); Товар-Деньги-Товар(Produkt-Pieniądze-Produkt, 2004 – na podstawie tekstów francuskich sytuacjonistów); Maleficium (2007); Proces (Процесс wg Franza Kafki, 2009); dziecięcy spektakl uliczny Як каза за cонцам хадзіла (Jak koza szukała słońca – na podstawie białoruskich rytuałach kolędowych, 2010); Majtki (Трусы wg sztuki Pawła Priażki, 2013); Czarnobyl (Чернобыль, 2013); Аповеды Bялікага Cяла (Opowieści Wielkiej Wsi, 2014); performance site-specific w przestrzeni miejskiej Brest Stories Guide (2017, www.breststories.com).
W 2014 roku uczestnicy zespołu podjęli decyzję o założenii na bazie teatru centrum kulturalnego o tej samej nazwie. W niewielkim pomieszczeniu regularnie organizowano warsztaty, wykłady i spotkania, na które zapraszano specjalistów z różnych miast Białorusi, a także z zagranicy. Odbywały się wystawy sztuki, przeprowadzano zajęcia z osobami niepełnosprawnymi. Jak podkreślają członkowie centrum, przestrzeń ta powstała jako platforma edukacji, prezentacji, badań i komunikacji w dziedzinie teatru, sztuki współczesnej i edukacji pozaformalnej. Praca centrum ma na celu ożywienie życia kulturalnego w regionie i na Białorusi, wzmocnienie inicjatyw lokalnych: „Przestrzeń «Kryły Chałopa» jest otwarta na realizację projektów społeczności lokalnej z zakresu sztuki i edukacji, mających na celu kształtowanie aktywnej pozycji partycypacji i wpływu na własne życie i życie społeczności” (https://teatrkh.com/). Inicjatywa ta cieszyła się popularnością i uznaniem u miejscowej ludności. Miałem okazję dwukrotnie odwiedzić to miejsce z wykładami: na każdym takim spotkaniu zbierało się około czterdziestu osób. Niestety z przyczyn politycznych w 2021 roku centrum wraz z teatrem zmuszone były zawiesić swoją działalność.
Frau mit automat: szczera rozmowa o kobietach
Jak wyznaje reżyserka inscenizacji Aksana Haiko, pracę rozpoczęto przed dwoma laty, w 2019 roku. Ale pomysł zrodził się nieco wcześniej – w 2016 roku. Haiko chciała podzielić się własnym doświadczeniem, opowiedzieć o tym, co znaczy być kobietą, matką, kochanką, artystką… Jak można łączyć w sobie te wszystkie role, czy da się przeciwstawić zagrożeniom otaczającego świata. Jednak w trakcie pracy koncepcja się zmieniła – ze spektaklu mono powstał duet, w którym oprócz Aksany gra także aktorka zespołu – Swiatlana Haidalionak. Piękne kostiumy i scenografię przygotowała białoruska artystka Swiatlana Husakowa – absolwentka wzornictwa przemysłowego w Witebska oraz Berlina. Ona także jest autorką video i komiksu.
Pierwszy etap pracy nad spektaklem odbywał się w Pradze, gdy Haiko przebywała na stypendium czeskiego Teatru Narodowego. W tym czasie przy współpracy z dramaturgiem z Mińska Lochą Czekanasem powstał tekst. Drugi etap – staż w niemieckiej kolonii artystycznej w Hellerau w okolicach Drezna. Właśnie tam odbywała się praca z kompozytorką Olgą Podgaiską, która nie tylko skomponowała muzykę do inscenizacji, lecz sama ją wykonuje na żywo. Trzeci, ostatni etap – okres prób: najpierw w Węgajtach, a potem w Lublinie, gdzie odbyła się prapremiera.
Trzeba dodać, że źródłem inspiracji – oprócz autentycznych wydarzeń – były także utwory literackie i naukowe, m.in. wiersze mieszkającej w Niemczech białoruskiej artystki Mariny Napruszkiny, dramat(gr. drama), rodzaj literacki (obok epiki i liryki), obejmuj... More O. Wilde’a Salome, monografie Anny Szadriny Drogie dzieci i amerykańskiego eseisty libańskiego pochodzenia Nassima Taleba Antykruchość. O rzeczach, którym służą wstrząsy. W celu aktualizacji materiału zostały wykorzystane fragmenty z badania Joan Ringelheim „Women and the Holocaust” oraz świadectwa kobiet, które zostały aresztowane w wyniku represji po wyborach 2020 roku i spędziły od kilkunastu dni do kilku miesięcy w mińskim więzieniu na Okriestinie.
Tytuł utworu – Frau mit Automat – nawiązuje do wydarzeń 1941 roku, które miały miejsce w Brześciu. Jak głosi legenda (została opowiedziana przez literata Siergieja Smirnowa w powieści Twierdza Brzeska), Kobieta z automatem to legendarna bojowniczka z Twierdzy Brzeskiej, która przez kilka tygodni – mimo upadku umocnień – zjawiała się znienacka i dokonywała egzekucji na niemieckich okupantach. Dla odtwórczyń spektaklu każda kobieta to bojowniczka, która walczy z męskim, patriarchalnym światem.
Inscenizacja składa się z siedmiu niewielkich epizodów. W każdym z nich możemy rozpoznać konkretną osobę: małą dziewczynkę, która uczy się słów; konserwatywną matkę, która całe swoje życie podporządkowywała się mężczyźnie; pannę młodą, która doznaje szczęścia z powodu ślubu; wolną kobietę, która kpi ze swoich partnerów; nauczycielkę, ciągle pouczającą innych, jak należy żyć i wychowywać dzieci… Każda scena została zrealizowana w innej stylistyce, m.in. jako lekcja w szkole, zebranie rodziców, TV show, wywiad dziennikarski, spektakl teatru lalek, teatr dokumentalny. W rezultacie powstał bardzo bogaty w szczegóły obraz białoruskiej kobiety końca XX-początku XXI wieku, która musiała przejść przez wszystkie kataklizmy: rozpad ZSRR, powstanie niezależnej Białorusi i polityczną aktywność, ruch kobiecego protestu, dominacja patriarchalnego świata i próba jego przezwyciężenia…
Andriej Moskwin
[Ilustracja:Olga Podgaiskaya, Aksana Haiko, Swiatlana Haidalionak. Źródło: zdjęcie – Marcin Pietrusza.]