Msza za miasto Arras to powieść autorstwa Andrzeja Szczypiorskiego, którą po 20 latach ponownie wystawiono jako monodram na deskach teatru. Wyreżyserowany przez Krzysztofa Zaleskiego w 1994 roku w Teatrze Powszechnym w Warszawie, przeżywał w 2015 roku swe ponowne narodziny, tym razem w warszawskim Teatrze Narodowym. W sztuce adaptowanej przez Igora Sawina występuje jak przed laty Janusz Gajos.
Książka napisana przez Szczypiorskiego w 1968 roku stanowiła komentarz do ówczesnych wydarzeń marcowych. Akcja(łac. actio = działanie) ciąg zdarzeń w utworze dramatyc... More utworu rozgrywa się w XV-wiecznym mieście Arras, które stało się świadkiem wielu traumatycznych scen. Narratorem tej opowieści i uczestnikiem owych krwawych zajść jest Jan, który po ucieczce z Arras opowiada zebranym o pogromie Żydów, do jakiego doszło w średniowiecznym mieście.
Bohater grany przez Janusza Gajosa to świadek czasów – zarówno przeszłych, jak i współczesnych, w których terror i przemoc jako środki zdobycia władzy zarazem wciąż pozostają najbardziej powszechnymi narzędziami panowania.
Najbardziej przerażające w monodramie Gajosa jest przesłanie, które mówi, że opowieść o czasach wydawałoby się odległych i niezrozumiałych z perspektywy człowieka żyjącego w XXI wieku jest wciąż aktualna, a co gorsza – wciąż na nowo uobecnia się we współczesnym świecie: „Po dwudziestu latach od premiery przeczytałem tekst ponownie i doszedłem do wniosku, że ciągle stanowi on memento, które powinno uzmysławiać nam, że świat od lat popełnia te same błędy, i że nie tylko warto, ale należy o tym rozmawiać – komentuje Janusz Gajos – Powieść ukazuje schemat budowania wszelkich totalitaryzmów oraz sposoby manipulowania ludźmi przez ideologów, którym co jakiś czas przychodzi do głowy, że znaleźli panaceum na całe zło świata”.
Po dwóch dekadach Gajos nieprzypadkowo powrócił zatem do roli Jana i monodramu, który, co ciekawe, był pierwszym (i jak dotąd jedynym) w jego karierze aktorskiej. Jego bohater staje się symbolem pamięci o czasach minionych, ale także w pewnym sensie wyrzutem skierowanym do czasów i ludzi współczesnych: Opowiedziałem wam o straszliwych wydarzeniach, o nieludzkim postępowaniu człowieka. Czy wyciągnęliście z tego lekcję i zmieniliście wasze postępowanie i myślenie? Może tak należy odczytywać powrót Gajosa do roli Jana – jako próbę postawienia pytań o wnioski wyciągnięte z historii?
Monodram w wykonaniu Gajosa ponownie wystawiono na scenie 21 maja 2015 roku w Teatrze Narodowym w Warszawie, a z okazji zwieńczenia obchodów 250-lecia Teatru Narodowego i teatru publicznego w Polsce, połączonych z finałem Telewizyjnego Festiwalu Teatrów Polski, Mszę za miasto Arras pokazano na antenie TVP Kultura. Transmisja spektaklu odbyła się 15 grudnia 2015 roku, dzięki czemu mogło obejrzeć go wiele osób, których nie było w teatrze na tym wydarzeniu. Za stworzoną przez siebie postać Janusz Gajos otrzymał w 2016 roku Nagrodę im. Cypriana Kamila Norwida w dziedzinie „Teatr”.
Agata Piedziewicz
[Tekst opublikowany po raz pierwszy w Informatorze festiwalu teatrów jednego aktora w Toruniu, 2016]
