Autorski album architektury dworkowej i pałacowej Macieja Zarębskiego* lokalizuje ok. 180 obiektów „w widłach Wisły i Pilicy”.
Obszar ten geograficznie określony i czytelny (zamyka go od południa rzeka Nidzica) – w sensie administracyjnym jest rozparcelowany pomiędzy pięć obecnych województw: kieleckie łódzkie, młopolskie, mazowieckie i śląskie, czyli terytorium zwane też niekiedy Północną Małopolską.
Tematem głównym albumu jest wielkie dziedzictwo kulturowe, którego źródła sięgają I Rzeczypospolitej, począwszy od XVI i następnych wieków. Reprezentują je zabytkowe dwory szlacheckie i arystokratyczne pałace, trwale należące do spuścizny dziejów narodowych. „Kolejne epoki odciskały piętno na krajobrazie – pisze w przedmowie wybitny fotografik Paweł Pierściński – Przez wieki ten region współtworzył potęgę Polski”. Nie tylko zatem historia regionu przemawia z tego albumu – „mówi” do nas historia polskiego życia codziennego, polskiego dworu i pałacowej rezydencji. Północna Małopolska w złotym wieku Rzeczypospolitej najściślej była związana z centrum polskości. Jako „pomnik polskiego dziedzictwa narodowego” (Pierściński).
W omawianym albumie najliczniej reprezentowane są dworki szlacheckie, siedziby dawnych ziemian, typowych przedstawicieli kultury sarmackiej, tak ważnych kiedyś dla polskiej kultury narodowej. Dworek polski jest uosobieniem swoistych form życia i etosu tamtej klasy, dziś już od roku 1945 nie istniejącej. Już sama forma architektoniczna, nieobecna gdzie indziej w Europie, jest znamiennie charakterystyczna w swej bryle i układzie, stanowiąc znak rozpoznawczy. Do cech głównych należą tutaj: dwuspadowy, kopertowy lub naczółkowy dach polski, czyli łamany, charakterystyczny front z podjazdem, z ganeczkiem wspartym na dwóch, a częściej na czterech kolumienkach, rozciągnięty wszerz kształt bryły, sześcio- lub nawet dziewięcio- i więcej traktowy. Niekiedy występują alkierze narożnikowe, taras od strony ogrodowej i inne detale elewacji i wnętrza. Dodajmy na marginesie, że w naszym obecnym pejzażu architektonicznym, w dzisiejszym budownictwie tzw.”neo-dworkowym”, zmiany są znaczne, ale kontynuacja ewidentna, zresztą nie zawsze korzystna, nieraz gubiąca dawne walory.
Inny typ architektury stanowią liczne i okazałe obiekty pałacowe, budownictwo rezydencjonalne, monumentalne, reprezentacyjne, niekiedy wielkopańskie, magnackie lub nawet książęce. Są to budowle rozległe, trzy lub cztero kondygnacyjne, wielotraktowe bogato zdobione sztukateriami, rzeźbą i płaskorzeźbą. Wzorce ich są czerpane z architektury europejskiej i pragną jej, często z powodzeniem, dorównać. Jak pałace w Szczekocinach, Białaczowie, Chrobrzy, Chlewiskach, Książu, Kurozwękach, Wsoli, Bejscu, Wiśniowej, czy Piotrowicach-Tarnoskale…
W krajobrazie dworów i pałaców zachowały się także często parki przydworskie, ogrody pałacowe. Stanowią one integralną ich część. Tak jak wiele dawnych zabudowań gospodarczych o zabytkowej niejednokrotnie wartości (oficyny dworskie, kaplice, spichrze, czworaki, wozownie, stajnie, młyny itp.). W albumie Dwory i pałace w widłach Wisły i Pilicy Macieja A. Zarębskiego sporo miejsca zajmują również opisy legend i dziejów posiadłości, a nie brak też odwołań do wydarzeń i anegdot z nimi związanych.
Wiele z tych dworów, pałaców, pałacyków, zamków i dworów obronnych, to dzisiaj często ruiny i pustostany „pod ochroną konserwatora”. Domagają się one rekonstrukcji, rewaloryzacji, nowoczesnego zagospodarowania turystycznego. Ale jest też tutaj sporo przykładów pieczołowitej dbałości konserwatorskiej. Odnowione zabytki służą jako muzea, domy pracy twórczej, szkoły, domy opieki, centra kultury, inne placówki użyteczności publicznej. Mówi o tym wymownie niniejszy znakomity i wzorcowo opracowany album Zarębskiego, który wskazuje także i na karygodne zaniechania, nadal wielkie potrzeby w dziedzinie przywracania „do życia” tego niezbywalnego elementu dziedzictwa kulturowego naszej narodowej przeszłości
Janusz Termer
__________
*Dwory i pałace w widłach Wisły i Pilicy, opracowanie, zdjęcia i tekst Maciej A. Zarębski, przedmowa Paweł Pierściński, Biblioteka Świętokrzyska nr 260, Zagnańsk 2009.
