29 listopada 1944
„Z PIEŚNIĄ DO KRAJU”, A Z „WESELEM” LUBELSKIM DO KRAKOWA, KATOWIC I SIEDZIBY W ŁODZI
2. POCZĄTKI TEATRU WOJSKA POLSKIEGO – W 1943 ROKU W SIELCACH NAD OKĄ KOŁO RIAZANIA W ZSRR
Lublin w 1944 roku – po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej (23 i 24 lipca 1944) – stał się siedzibą polskich władz – kolejno: Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (powstałego 22 VII 1944 w Chełmie), Krajowej Rady Narodowej (od 31 XI 1944), Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej (od 31 XII 1944), a także ośrodkiem odbudowy polskiej kultury i nauki.
Teatr Wojska Polskiego przybył do Lublina w trzy dni po wyzwoleniu miasta spod okupacji niemieckiej – 27 lipca 1944. Przybył pod nazwą Teatr I. Polskiej Armii.
Jego dzieje zapoczątkował w 1943 roku w Sielcach nad Oką niedaleko Riazania w ZSRR estradowy „Teatr Żołnierza” przy 1. Polskiej Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki (1. Warszawskiej Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki) popularnie nazywany „Teatrzykiem z Tęcza”, a kierowany przez Leona Pasternaka („oficera bez stopnia”), z pomocą Jerzego Waldena jako aktora i reżysera. Organizowany już od 1 kwietnia 1943 roku lub 8 maja 1943 (wg różnych ustnych i wspomnieniowych relacji) został powołany do życia na mocy rozkazu nr 4 z 1 czerwca 1943 dowódcy 1. Polskiej Dywizji im. Tadeusza Kościuszki pułkownika dyplomowanego Zygmunta Berlinga (rozkaz podpisał też Dowódca Dywizji do Spraw Oświatowych major Włodzimierz Sokorski (zob. „Organizacja i działania bojowe Ludowego Wojska Polskiego w latach 1943-1945”, opracowanie – Leon Ponahajda, Warszawa 1958, tom I., s. 4-5).
W „Teatrzyku z Tęczą” występowali: Halina Billing, żona filmowca Jana Wolha, Krystyna Celińska – nazywana „słowikiem dywizji”, Ryszarda Hanin, Stefania Waldenowa, Mikołaj Mickiewicz, Marian Nowicki oraz spośród amatorów przyszli aktorzy zawodowi – Sabina Chromińska, Maria Chodecka, Irena Krasnowiecka, Juliusz Przybylski, czasem muzyk i kierownik orkiestry Jan Cajmer.
Po Leonie Pasternaku i Jerzym Waldenie od sierpnia 1943 Teatrem kierował kapitan Władysław Krasnowiecki (kierownikami literackimi byli, najpierw Leon Pasternak, potem Adam Ważyk, scenografem Jan Hollender), z tym że pozostając kierownikiem artystycznym teatru Krasnowiecki miał nad sobą dyrektorów: Aleksandra Barchasza (od 20 XII 1943 do 14 III 1944), Włodzimierza Stahla (od 14 III 1944 do 28 X 1944), od Lublina jako dyrektora administracyjnego – Mariana Mellera, zwerbowanego z Białegostoku razem z wieloma młodymi utalentowanymi aktorami, jak Halina Czengery, Halina Kossobudzka, Jan Świderski, Czesław Wołłejko (od 28 X 1944).
Oprócz zmieniających się dyrektorów zmieniały się też nazwy Teatru – w związku z kolejnymi przekształceniami formowanego w ZSRR Wojska Polskiego: „Teatrzyk z Tęczą” działał przy 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki (od 8 maja do sierpnia 1943). Potem nazywał się Teatrem Żołnierza I. Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, utworzonego od 23 sierpnia 1943 Dekretem Państwowego Komisariatu Obrony ZSRR (od sierpnia 1943 do 18 marca 1944 – na mocy rozkazu z 23 IX 1943 majora Włodzimierza Sokorskiego), następna była nazwa Teatr Żołnierza Pierwszej Polskiej Armii w ZSRR (od 18 marca do 21 lipca 1944). Teatr Pierwszej Polskiej Armii został przekształcony w Teatr Wojska Polskiego, pod niezmienionym kierownictwem artystycznym Władysława Krasnowieckiego z dyrektorem administracyjnym Marianem Mellerem. Organizacyjnie podlegał odtąd równocześnie Głównemu Zarządowi Polityczno-Wychowawczemu Wojska Polskiego oraz Resortowi Sztuki i Kultury (najpierw PKWN, potem Krajowej Rady Narodowej, wreszcie Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej).
Wędrując do Polski za wojskiem, organizował programy składane i „lotne brygady” obsługujące różne jednostki na zapleczu i w pobliżu frontu. A równocześnie, zwłaszcza po objęciu stanowiska kierownika artystycznego przez Władysława Krasnowieckiego, częściej niż programy składane realizował – jako ważniejsze z powodów wychowawczych – sztuki dramatyczne.
Przygotował kolejno cztery programy. Pierwszy był jeszcze składany „My na front”, a grały go lotne brygady na przykład w okopach w przeddzień Bitwy pod Lenino na Białorusi koło Mohylewa (11 X 1943), w dniu poprzedzającym Bitwę pod Lenino (podobnie w sferze przyfrontowej podczas walk 2 Dywizji Piechoty pod Piławami, 1 VIII 1944).
Drugim był dramat(gr. drama), rodzaj literacki (obok epiki i liryki), obejmuj... More napisany przez poetę Adama Ważyka pt. „Ławka w Łazienkach”, który miał premierę 15 X 1943 w stołówce sztabu 2 Dywizji Piechoty im. Jana Kilińskiego tuż po Bitwie pod Lenino, gdy w nocy z 12 na 13 X 1943 polską 1. Dywizję Piechoty im. Tadeusza Kościuszki pod dowództwem gen. Zygmunta Berlinga wycofano z boju – po zwycięskim wypełnieniu zadania (sforsowanie rzeki Mierei, zdobycie pobliskich wsi i rozwinięcie natarcia w kierunku Dniepru), okupionego krwawo stratą 3 tysięcy żołnierzy. Miesiąc później 12 XI 1943 odbyła się trzecia premiera – widowiska pt. „Nocleg” Adama Ważyka także w reżyserii Władysława Krasnowieckiego. Czwartym programem był montaż literacko-muzyczny „Z pieśnią do Kraju” w opracowaniu Adama Ważyka (premiera w maju 1944 na Ukrainie).
Na Wołyniu w Łucku powstała pierwsza inscenizacja sztuki pełnospektaklowej w polskiego repertuaru klasycznego – „Śluby panieńskie” Aleksandra Fredry w reżyserii Władysława Krasnowieckiego, ze scenografią Jana Hollendra i Aleksandra Rafałowskiego. Premiera odbyła się 5 lipca 1944 w przedwojennej siedzibie objazdowego Teatru Wołyńskiego im. Juliusza Słowackiego w Łucku na Wołyniu. „Czysty dochód przeznaczony na cele Katolickiego Komitetu Pomocy w Łucku” – odnotował Stanisław-Marczak – Oborski w „Kalendarium” zamieszczonym w książce „Teatr czasu wojny. Polskie życie teatralne w czasach II wojny światowej (1939-1945)”, Warszawa 1967, s. 260). „Śluby” grano potem m.in. 22 lipca 1944 w Chełmie w dniu ogłoszenia Manifestu PKWN ( wraz z programem składanym pt. „Z pieśnią do Kraju”.
W podążaniu za wojskiem przez Białoruś, Smoleńszczyznę, Ukrainę, Wołyń do Polski – do Chełma i Lublina towarzyszyły Teatrowi także inne zespoły artystyczne i teatralne organizowane w różnych jednostkach Wojska Polskiego – w brygadach, dywizjach, korpusach, armii, jak m.in.:
Od 17 XI 1943 Teatr Kukiełek I Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR pod kierownictwem Juliana Papee (pierwsza premiera – „Pan Twardowski” Juliana Pappe, Bronisława Kaufmana i Jerzego Waldena, w reżyserii Bronisława Kaufmana, 17 XI 1943);
Od 25 XII 1943 Teatr 2. Dywizji Piechoty im. Henryka Dąbrowskiego, nazywany Teatrem Dąbrowszczaków, pod kierunkiem Teodora Ratkowskiego, muzyka-dyrygenta z zawodu, przy współpracy Jerzego Waldena (inauguracja programem składanym 25 grudnia 1943; w zespole m.in.: Halina Billing-Wohlowa, Krystyna Celińska, Ryszarda Hanin, Stefania Waldenowa);
Teatrzyk „Pancerniaka” I Brygady Pancernej im. Bohaterów Westerplatte, kierowany przez Marię Czanerle (Maria Czanerle „O teatrze wojskowym”, „Nowa Epoka” 1945 nr 18; „O historii nie patetycznie”, „Życie Literackie” 1973 nr 41).
Teatr Małych Form „Tankietka” powstał już w Lublinie w Domu Żołnierza, rozpoczynając pracę programem pt. „Ostrym piórem” (16 XI 1944).
Bożena Frankowska
