Niewiele jest książek (zwłaszcza naukowych), poświęconych analizie natury i historii teatru jednego aktora w Polsce. A cóż dopiero teatru performerów współdziałających z materią, jak to określiła trafnie krąg portretowanych w tej książce artystów autorka Archipelagu indywidualności Marzenna Wiśniewska. Tak więc już sama unikatowość podjętej problematyki zasługiwałaby na pozytywne skwitowanie. Na tym jednak nie wyczerpuje się znaczenie tej monografii (liczącej ponad 370 stron i bogato ilustrowanej), opublikowanej przez Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Książka przynosi bowiem wnikliwe rozpoznanie obszaru teatru najrzadziej opisywanego, a oddziałującego ożywczymi inspiracjami na ruch teatralnych samotników. Autorka opisuje fenomen tego osobliwego teatru, jego rozmaite spełnienia, w których performer działa z lalką, a jak się potem okaże z przedmiotem i szerzej właśnie z materią, nawet w postaci fenomenu (gra światła na przykład, ogień czyli żywioł), wywołując nader żywą reakcję odbiorców i nieoczekiwane efekty wizualne.

Polem obserwacji badaczki staje się dobre kilkadziesiąt lat poszukiwań, u których początku stoi teatr Andrzeja Dziedziula (1939-1988), silnie zakotwiczony w tradycji ruchu teatru jednego aktora. Warto zauważyć, że rozwiązania formalne Dziedziula i innych performerów sytuuje Marzenna Wiśniewska na tle europejskim. Ze szczególną wnikliwością bada i opisuje rezultaty eksperymentów performerskich często „prześlepianych” przez krytykę i obserwatorów tego osobliwego teatru.

Monografia stanowi więc cenne źródło informacji i oceny dokonań takich artystów jak Grzegorz Kwieciński, Tadeusz Wierzbicki czy Adam Walny. Badawczym odkryciem Wiśniewskiej jest odnotowanie „zaciągu” performerek – nazywa to autorka zwrotem kobiecym albo „solowym teatrem polskich lalkarek w XXI wieku”, do których zalicza m.in. Agatę Kucińską, Annę Skubik, Natalię Sakowicz czy Jolantę Góralczyk.

Yorick czytał tę książkę zafascynowany dociekliwością autorki, i jej umiejętnością wykorzystania źródeł (w tym: fotografii teatralnej) w odtwarzaniu przedstawień, których sama nigdy nie mogła widzieć, których kształt oddała z precyzją bez mała naoczności.

I jeszcze jeden ważny atut: mimo zachowania rygoru naukowego warsztatu zadbała Marzenna Wiśniewska o piękno języka, dzięki czemu lektura tej monografii może stać się prawdziwą przygodą i przyjemnością dla każdego, kto choć trochę zbliżył się do teatru jednoosobowego.

Yorick

ARCHIPELAG INDYWIDUALNOŚCI. Solowe teatry performerów współdziałających z materią Marzenny Wiśniewskiej, Wydawnictwa Naukowego UMK, Toruń 2022.