Przejdź do treści

TEATR LESZKA KOŁAKOWSKIEGO

Z okazji premiery „Kto z was chciałby rozweselić pechowego nosorożca” w teatrze „Baj” w Warszawie pod dyrekcją Ewy Piotrowskiej a w inscenizacji (adaptacja i reżyseria) Ireneusza Maciejewskiego

1.PRZYPOMNIENIE DOROBKU LESZKA KOŁAKOWSKIEGO

Leszek Kołakowski (1927 – 2009), filozof i historyk filozofii, autor prac o Bergsonie. Husserlu i Spinozie, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, pisarz, publicysta i eseista był członkiem licznych międzynarodowych instytutów i akademii naukowych, jak Międzynarodowy Instytut Filozofii,Akademia Brytyjska, Akademia Europea, Academie Universelle des Cultures, Amerykańska Akademia Sztuk i Nauk, Bawarska Akademia Sztuki. Wyróżniony został polskimi odznaczeniami państwowymi (Krzyż Kawalerski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski,1992; Medal im.Kazimierza Pułaskiego, 1994) i licznymi nagrodami: polskimi (m. in. Nagroda Klubu Krzywego Koła,1961; Nagroda Fundacji im. A. Jurzykowskiego, 1968; Nagroda im. Jana Parandowskiego przyznawana przez Polski PEN Club,1992) i zagranicznymi (Friedenspreis des Deutschen Buchhandels, 1977, Prix Europeen d’ Esssai, 1980, Prix Tocqueville, francuska nagroda za działalność na rzecz obrony wolności, przyznawana myślicielom o międzynarodowej sławie, 1984, Jefferson Award amerykańskiego National Endowment for Humanuities, 1986 oraz doktoratami honoris causa Uniwersytetu Łódzkiego i czterech uniwersytetów USA.

Był synem działacza oświatowego i spółdzielczego z okresu Polski Odrodzonej (1918 -1939), zamordowanego przez Niemców na Pawiaku (1943). Program gimnazjum podczas okupacji niemieckiej w czasie lI wojny światowej przerabiał samodzielnie, zdając eksternistycznie egzaminy na kompletach tajnego nauczania. Po zdaniu matury, od 1945 studiował filozofię na Uniwersytecie Łódzkim (1947-1949 był tu młodszym asystentem w Katedrze Logiki i Metodologii) i na Uniwersytecie Warszawskim (od 1949), gdzie po ukończeniu studiów pracował w Katedrze Filozofii i kierował Katedrą Historii Filozofii Nowożytnej (1959 -1968, od 1964 z tytułem profesora nadzwyczajnego); był też zatrudniony w Instytucie Nauk Społecznych przy KC PZPR (1953-1955) i Instytucie Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk (1955-1968).

Od młodości interesował się sprawami politycznymi. W latach 1945-1948 uczestniczył w wydawaniu „Życia”, pisma Łódzkiej Organizacji Akademickiej ZWM „Życie” o orientacji komunistycznej. Wstąpił wówczas do Polskiej Partii Robotniczej (PPR, od 1948 PZPR). W latach pięćdziesiątych był jednym z najbardziej aktywnych marksistów, szczególnie czynnym we wprowadzaniu nauk marksistowskich na uczelniach wyższych. Ale stopniowo zaczął rewidować swoje myślenie aż opowiedział się po stronie „wolności, niezależności i prawdy” zarówno myśli jak egzystencji.

Pierwszy artykuł z dziedziny filozofii pt. „Impresje dialektyczne” opublikował w piśmie „Po prostu” (1947 nr 4), a potem pisywał w licznych pismach politycznych („Nowe Drogi”), filozoficznych („Myśl Filozoficzna”, „Studia Filozoficzne”), socjologicznych („Kultura i Społeczeństwo”, „Studia Socjologiczne” i w prasie społeczno-kulturalnej („Argumenty”, „Kuźnica”, „Nowa Kultura”, „Przegląd Kulturalny”, „Twórczość”). Po wyjeździe z Polski publikował w paryskiej „Kulturze”, „Aneksie”, wydawanym w Uppsali, a następnie w Londynie, w londyńskim „Pulsie”, pismach w Polsce ukazujących się w tzw. drugim obiegu („Krytyka”, „Arkan”, „Zapis”).

Za swoje wypowiedzi ogłaszane po przewrocie październikowym 1956 roku w artykułach

na łamach prasy społeczno-kulturalnej oraz treść wykładu dla studentów na Uniwersytecie Warszawskim pt. „Kultura polska w ostatnim dziesięcioleciu” (druk fragm. w paryskiej „Kulturze” 1967 nr 4) został w 1966 roku oskarżony o rewizjonizm i ukarany wyrzuceniem z partii (PZPR), a dwa lata później w marcu 1968 roku za poparcie demonstracji studenckich został usunięty z pracy na Uniwersytecie Warszawski i objęty zakazem publikacji (decyzja podpisana 5 marca 1968 przez Henryka Jabłońskiego, ministra oświaty i szkolnictwa wyższego – „rehabilitacja” w 1980 na mocy Komisji powołanej przez Senat Uniwersytetu Warszawskiego pod przewodnictwem Klemensa Szaniawskiego), stając się także obiektem ataków kampanii prasowej rozpoczętej w marcu 1968 roku a trwającej jeszcze w latach siedemdziesiątych.

W 1968 roku wyjechał do Kanady, gdzie jako visitlng profesor of philosophy wykładał w McGill University w Montrealu, a następnie na University of California w Berkeley (1969-1970). Od 1970 roku osiadł na stałe w Wielkiej Brytanii i prowadził wykłady w Oxfordzie jako Senior Research Fellow of All Sauls College oraz na uniwersytetach w Stanach Zjednoczonych (Yale University w New Haven,1975; Committee on Social Thought and the Department of Philosophy University of Chicago, 1981-82). Równocześnie rozwijał działalność naukową i pisał książki z zakresu filozofii, historii filozofii, a zwłaszcza filozofii religii i kultury. Wśród nich prace wskazujące na zerwanie z marksizmem, jak „Obecność mitu” ( Paryż 1972) I podsumowanie dyskusji z marksizmem w trzytomowym dziele, ukazującym niebezpieczeństwa tego kierunku myślowego („Główne nurty marksizmu. Powstanie – rozwój – rozkład”, 1977-1979). Ponadto publikował jak dawniej („Szkice z filozofii katolickiej”, 1955; „Świadomość religijna i więź kościelna. Studia nad chrześcijaństwem bezwyznaniowym siedemnastego wieku”, 1965), prace poświęcone metafizyce i religii („Jeśli Boga nie ma”,1982, wyd. poi. 1988; „Horror metaphysicus”, 1988, wyd.poi. 1990; „Bóg nic nam nie jest dłużny. Krótka uwaga o religii Pascala i o duchu jansenizmu”, 1994). Podtrzymywał poglądy, że wszelkie ludzkie poznanie jako uwarunkowane historycznie, więc nie może być uważane za absolutne, a religia i filozofia jako formy reakcji człowieka na dookolny świat, też nie mają wartości absolutnie poznawczej, ale są niezbędne dla życia człowieka, jego przekonania o godności istnienia oraz rozwoju kultury. Tematykę wszystkich niemal prac Leszka Kołakowskiego, nie licząc prac z historii filozofii, trafnie określają tytuły rozdziałów jego dzieła „Czy diabeł może być zbawiony i 27innych kazań” (Londyn 1982, Kraków 1983, Londyn 1984, Warszawa 1984): „Kłopoty z kulturą”, „Kłopoty z chrześcijaństwem”, „Kłopoty z socjalizmem”, „Kłopoty z Polską”.

Hasło encyklopedyczne w „Suplemencie Współczesnym” Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii Powszechnej Wydawnictwa Gutenberg Print z najważniejszych prac wymienia 25 pozycji wydanych w latach 1955-1999 (Warszawa 2000, tom.35/15, s. 78). Tekst „Kołakowski Leszek” napisany przez Ewę Głęblcką w słowniku bio-bibliograficznym pt. „Współcześni polscy pisarze i badacze literatury” spisuje ponadto 29 pozycji poza pracami naukowymi z zakresu filozofii i historii filozofii, odnotowując na dodatek liczne osobne wydania poszczególnych artykułów, esejów czy rozpraw oraz wydania w przekładach na języki obce (angielski, duński, fiński, francuski, hebrajski, hiszpański, holenderski, niemiecki, norweski, serbo-chorwacki, szwedzki) [Warszawa 1997, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, s. 190 -196].

Mimo wyjazdu z Polski i licznych ataków prasowych w latach siedemdziesiątych Leszek Kołakowski nigdy nie zerwał kontaktów z Polską, interesując się sprawami jej bytu w „sowieckim modelu socjalizmu”, jej problemami politycznymi i społecznymi, kulturą i nauką. Współpracując z paryską „Kulturą”, w 1971 opublikował m.in. szkic pt. „Tezy o nadziei i beznadziejności” na temat reformowalności „sowieckiego modelu socjalizmu”, w 1975 zastanawiał się nad sytuacją Polski w artykule. „Sprawa polska” i w odpowiedzi na ankietę tego pisma na temat spraw polskich pt. „Co robić?”. W 1976 uczestniczył w Paryżu w kolokwium zorganizowanym z okazji 20 rocznicy wydarzeń października 1956. Był jednym z sygnatariuszy „Memoriału 59” stanowiącego protest intelektualistów skierowany do władz państwa polskiego w sprawie planowanych zmian w Konstytucji. Po powstaniu (1976) Komitetu Obrony Robotników (KOR) był wśród organizatorów międzynarodowej akcji pomocy dla KOR i (po samorozwiązaniu KOR u) Komitetu Samoobrony Społecznej KOR. W 1981roku podpisał protest intelektualistów przeciwko wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego, a od 1982 działał w w organizacji Fundusz Pomocy Niezależnej Literaturze i Nauce Polskiej (POLCUL FOUNDATION), a otrzymawszy w 1983 holenderską nagrodę ERASMUS PREIS przekazał jej połowę na stypendia dla artystów i uczonych z Europy Wschodniej. Współpracował z polską prasą nieoficjalną i z wydawnictwami tzw. drugiego obiegu (m. in. drugie wydanie książki „Obecność mitu”, napisanej w latach 1966-1967, przez sześć lat niedopuszczanej do wydania w wydawnictwie „Czytelnik”, opublikowanej 1972 w Paryżu; polskie wydanie późniejsze: Warszawa 2003, wyd. Prószyński i S-ka SA).

2.TEKSTY LESZKA KOŁAKOWSKIEGO DLA TEATRU.

Od lat pięćdziesiątych równolegle do licznych prac naukowych i publicystycznych Leszek Kołakowski pisał· także teksty literackie prozą, a czasem i wierszem. Debiutował jako prozaik w 1957 roku w „Nowej Kulturze” ogłaszając „Klucz Niebieski albo Opowieści budujące z historii świętej zebrane ku pouczeniu i przestrodze” (wyd. książkowe: Warszawa 1964, PIW oraz wyd. lI Warszawa 1965, PIW). Wśród prac literackich były scenariusze filmowe i telewizyjne („Wygnanie z Raju”, ukończone we wrześniu 1959, druk w „Dialogu” 1961nr 6) oraz dramaty dla teatru, wystawiane w teatrze i w telewizji oraz publikowane w „Dialogu” i wydaniach książkowych.

Już w 1963 roku w artykule o polskim teatrze opublikowanym w „Theatre Arts” Leszek Kołakowski był wymieniany jako pisarz teatralny obok Sławomira Mrożka i Jerzego Zawieyskiego.

Dramat „Wejście i wyjście”, ukończony w grudniu 1959 roku, złożony z dwóch części („Część I – Kazanie księdza Bernarda”, „Część II – „System księdza Jensena, czyli Wejście i wyjście”) wyreżyserował w Teatrze „Ateneum” im. Stefana Jaracza w Warszawie Jerzy Markuszewski (Scena 61,15 XI! 1961). W świetnej scenografii Andrzeja Sadowskiego i znakomitej obsadzie aktorskiej: Księdza Bernarda grał Wojciech Siemion, Ewę – Ewa Radziszewska, Andrzeja – Władysław Kowalski, Księdza Jensena – Jan Matyjaszkiewicz. Niestety, po czterech reprezentacjach przedstawienie zostało zdjęte z afisza przez cenzurę na polecenie Komitetu Warszawskiego PZPR.

W cztery lata potem dramat ten opublikował miesięcznik „Dialog” (1965 nr 6), a następnie wydrukował jeszcze sztukę „Żebrak i ładna dziewczyna” („Dialog” 1965 nr 11), a w 25 lat później „Fausta” („Dialog” 1989 nr 9, przedruk z londyńskiego „Pulsu”, 1987 nr 35), ukończonego jeszcze w 1964 roku. „Dialog” także po śmierci Jerzego Leca wydrukował krótką, ale niezwykle trafną charakterystykę tego pisarza pióra Leszka Kołakowskiego („Pamięci Stanisława Jerzego Leca”, „Dialog” 1966 nr 7).

3.SCENICZNE DZIEJE TEKSTÓW LESZKA KOŁAKOWSKIEGO

Sceniczne dzieje tekstów Leszka Kołakowskiego, po incydencie z 1961 roku w Teatrze Ateneum w Warszawie, rozpoczęły się na nowo 17 lutego 1992 na Scanie „Verbum” w Poznaniu. Co ciekawe, od przedstawienia zatytułowanego „System księdza Jensena, albo Wejście i wyjście”. Scenę „Verbum” prowadził Milan Kwiatkowski z ramienia Teatru Nowego w Poznaniu i Poznańskiego Oddziału Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Była to scena tzw. głośnego czytania. Scenariusz opracował Milan Kwiatkowski. W obsadzie byli znani aktorzy poznańscy jak Kazimierza Nogajówna i Andrzej Lajborek oraz Grażyna Korin, Dorota Lulka, Zbigniew Grochal, Mariusz Sabiniewicz, Wojciech Standełło. Wykonanie zostało entuzjastycznie przyjęte przez widzów, a Teatr szczycił się pozytywną opinią wieczoru wyrażoną przez O. Wacława Oszajcę.

Od 1996 roku wystawiane były i miały powodzenie przedstawienia wg „Rozmów z diabłem” (wystawiane od 1996), „13 bajek z królestwa Lailonii dla dużych i małych” (wystawiane od 1998), „Wielkie kazanie księdza Bernarda” (wystawiane od 2006). Zdarzały się także, choć sporadycznie realizacje Innych dzieł Leszka Kołakowskiego. Bywało, że fragmenty niektórych utworów były włączane do scenariuszy skomponowanych z tekstów różnych autorów, jak w przedstawieniach „Orfeusza” Krakowskiego Teatru Scena Stu, gdzie sąsiadowały z tekstami Cypriana Kamila Norwida, Adama Asnyka, Czesława Miłosza, Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Jonasza Kofty, Wisławy Szymborskiej i Agnieszki Osieckiej (16 IlI 2010, premiera w Warszawie podczas Festiwalu „Gorzkie żale”), albo w przedstawieniu o skomplikowanym tytule „2012, czyli Polska Śpiewogra Horrorystyczna”. Komedia dramatyczna w 3 scenach. Inspirowana tekstem „Masztalerza” Marty Grzechowiak oraz tekstem (••.) Leszka Kołakowskiego (12 VI 2012).

Rozmowy z diabłem jako „Rozmowy diaboliczne” wg książki Leszka Kołakowskiego prowadzili najpierw artyści z poznańskiego Studia Teatralnego „Próby”. Potem reżyser Wojciech Szelachowski, scenograf Grzegorz Małecki, kompozytor Krzysztof Dzienna i aktorzy Ryszard Doliński (w roli księdza Bernarda), Paweł Aigner (w roli Orfeusza) i Sylwia Janowicz-Dobrowolska (Heloiza) z Białostockiego Teatru Lalek na Scenie dla Dorosłych (18 VI 2000). W ślady za nimi poszli artyści z Teatru „Krypta” w Szczecinie na Zamku Książąt Pomorskich (18 X 2003) i Teatr Poszukiwań z Radomia. Przedstawienie radomskie na podstawie „Rozmów z diabłem” nosiło tytuł „Kuszenie św. Piotra”, powstało pod kierunkiem reżysera Włodzimierza Mancewicza i było prezentowane w ramach IV Radomskiego Festiwalu Filozofii imienia Profesora Leszka Kołakowskiego „Okna”. Fragmenty „Rozmów z diabłem” zostały wprowadzone do „Apologii Orfeusza” z Teatru PST w Łodzi (25 Ili 2012).

Kilka teatrów wzięło z powodzeniem na warsztat „13 bajek z królestwa Lailonii dla dużych i małych”. Najpierw grał je lubelski Teatr Lalki i Aktora imienia Hansa Christiana Andersena w ciekawej adaptacji i reżyserii Ewy Sokół- Maleszy (18 I 1998 – scenografia Mikołaja Maleszy, muzyka Waldemara Wróblewskiego). Pokazał to przedstawienie na Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych we Wrocławiu (18 -22 XI 1998), a impresaryjny Teatr Mały w Warszawie włączył do swego repertuaru. Potem „Lailonię” grał z wielkim powodzeniem Teatr Kana ze Szczecina (5IX 2009 – adaptacja i reżyseria Mateusza Przyłęckiego), który na XVIII Alternatywnych Spotkaniach Teatralnych „Klamra” w Toruniu otrzymał Nagrodę Publiczności, a potem urządził tekstom Leszka Kołakowskiego tournee po Polsce i po świecie: grał je w Niemczech w Theater Studio am Salzufer w Berlinie (29 V 2010), w Japonii w Theatrer X w Tokio (25 -27 XI 2011) i w Chinach w Capital Theatre w Pekinie (9 -11Xll 2011), w Niemczech w Kleistforum we Frankfurcie nad Odrą (7 VI 2012), w Polkowicach na Jesiennych Spotkaniach Teatralnych „Po co komu teatr?” (8 X 2012), w Wadowicach (Wadowickie Centrum Kultury, 11 XI 2012), w Krakowie (Staromiejskie Centrum Kultury, 12 IlI 2012), w Goleniowie na XV Goleniowskich Spotkaniach Teatralnych „Bramat” (wrzesień 2014).

Teatr „Krzywa Scena” ze Stargardu Szczecińskiego nadał tekstowi „Lailonii” Leszka Kołakowskiego w reżyserli Tatiany Malinowskiej-Tyszkiewicz tytuł „Co na górze, to na dole” (premiera 25 li 2012) i także występował z tym przedstawieniem w wielu miejscowościach poza swoją siedzibą (XVI Triada Teatralna w Dębnie, lipiec 2012; X Teatr w Stodole, Nastazin, lipiec 2012; X Międzynarodowy Festiwal Teatrów Niezależnych „Pro-Contra” w Szczecinie, wrzesień 2012; XIII Teatr w Stodole, Nastazin, lipiec 2015). Teatr „Pinokio” z Łodzi wystawił tekst pod tytułem „Gdzie jest Lailonia?” w adaptacji i reżyserii Konrada Dworakowskiego (30 V 2015, scenografia Marika Wojciechowska, muzyka Tomasz Krzyżanowski, projekcje Michał Zielony, grane na V Międzynarodowym Festiwalu „Teatralna Karuzela” w Łodzi,maj 2015).

Na trzecim miejscu pod względem zainteresowania znalazło się „Wielkie kazanie księdza Bernarda”. Grał je Krakowski Teatr Scena Stu w nie byle jakim wykonaniu, bo samego Jerzego Treli (19 lI 2006, reżyseria Krzysztof Jasiński, scenografia Jan Polewka, muzyka Jan Kanty Pawluśkiewicz), po premierze powiózł je na występy do Sankt Petersburga w Rosji na Międzynarodowy Festiwal „Bałtycki Dom” (30IX 2009) i pokazywał gościnnie m. in. w Teatrze na Woli w Warszawie (13-14 IV 20-12). Tekst ten miał w repertuarze także Zespół Pogodno i Przyjaciele ze Szczecina OP Harafolia (grany m.in. na XVI Olsztyńskich Spotkaniach Teatralnych w Olsztynie, 8 -16 IlI 2008) i Studio Teatralne „Próby” z Poznania (31 marca 2015, reżyseria Bogdan Żyłkowski).

Grano także inne teksty Leszka Kołakowskiego. Unia Teatr Niemożliwy z Warszawy, założona jako stowarzyszenie w 1997 roku przez Marka Chodaczyńskiego, miała w repertuarze trzy tytuły: „Balaam, czyli Problem winy obiektywnej” (grała m.in. na Biennale „Lalki w Lublinie”, 4-6 VI 1999), „Opcje życia” (1Xll 2003), „Opowieści budujące z historii świętej zebrane” (21 Xll 2003), wyróżnione Dyplomem Honorowym Jury na IV Międzynarodowym Festiwalu Sztuk Współczesnych dla Dzieci i Młodzieży „Konteksty” w Poznaniu (listopad 2009). Na X edycji Festiwalu Sztuki Słowa „Verba Sacra” (6 – 29 XI 2010), zorganizowanej przez Uniwersytet imienia

Adama Mickiewicza w Poznaniu (dyrektor projektu Przemysław Basiński). Jury przyznało Nagrodę ZASP-u aktorowi Krzysztofowi Prystupie za wygłoszenie fragmentów kazania księdza Bernarda i „Modlitwę” Cypriana Kamila Norwida.

Teksty Leszka Kołakowskiego weszły także do scenariuszy innych przedstawień, m. in. przedstawienia nawiązującego do tytułu jednego z jego utworów „Garby” (Teatr „Euforion”,15 li 2011 – scenariusz i reżyseria Anny Jędryczki-Hamery, światło i dźwięk Joanna Rutkowska, Paweł Kostrzewa).

Tekst o pechowym Nosorożcu adaptowały, nieznacznie zmieniając także tytuł, głównie lalkowe teatry dla dzieci: Teatr im. Hansa Christiana Andersena w Lublinie wystawił „Kto rozśmieszy pechowego Nosorożca” (11 X 2008) wg pomysłu inscenizacyjnego Ireneusza Maciejewskiego i Zbigniewa Lisowskiego (scenografia Dariusz Panas, animacje komputerowe Sylwester Siejna, choreografia Ewelina Ciszewska) i Teatr „Baj Pomorski” w Toruniu pt. „Kto z was chciałby rozweselić pechowego Nosorożca” (18 I 2009) w reżyserii Zbigniewa Lisowskiego (scenografia Paweł Hubicka, muzyka Piotr Nazaruk, teksty piosenek Leszek Kołakowski, akompaniament Krzysztof Zaremba, choreografia Włodzimierz Janicki). Grał także ten utwór Teatr na Targówku w Warszawie z udziałem Ryszarda Tondery w roli Samolotu (7 Xll 2014, adaptacja, teksty piosenek i reżyseria Cezary Domagała, muzyka i kierownictwo muzyczne Krystyna Kwiatkowska, aranżacja muzyczna Daniel Jabłoński, scenografia Bartosz Skoczkowski, kostiumy Barbara Malinka, ruch sceniczny Katarzyna Kostrzewa). Teraz wzięli tekst na warsztat świetni artyści teatru dla dzieci, absolwenci białostockiego Wydziału Sztuki Lalkarskiej Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie: Ewa Piotrowska kierująca Teatrem „Baj” w Warszawie i Ireneusz Maciejewski, jeden z najbardziej obiecujących wybijających się reżyserów.

Leave a Reply