Przejdź do treści

Z warsztatów: suplement Encyklopedii Teatru Polskiego (1)

Bożena Frankowska ENCYKLOPEDIA TEATRU POLSKIEGO, Warszawa 2003
(ciąg dalszy: hasła nie wydrukowane, hasła nowe, errata).

Od Autorki
W połowie listopada 2003 Wydawnictwo Naukowe PWN w Warszawie rozpoczęło sprzedaż mojej książki Encyklopedia Teatru Polskiego. Książka nie miała najmniejszej reklamy, mimo to została sprzedana w ciągu listopada i grudnia tegoż roku.
Spotkała się jednak z krytycznymi recenzjami, głównie absolwentów Wydziału Wiedzy o Teatrze Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie. Ich napastliwość wynikała najwyraźniej z kompletnego niezrozumienia różnicy pomiędzy encyklopedią a słownikiem biograficznym. Zwrócili jednak uwagę na ewidentne pomyłki i nieścisłości, co zgodnie z moją sugestią wyrażoną w Słowie do Czytelników, będzie wraz z moimi spostrzeżeniami przydatne przy drugim wydaniu – poprawionym i rozszerzonym.
Po złożeniu Encyklopedii Teatru Polskiego w Wydawnictwie, musiałam – ze względu na przewidzianą objętość – zrezygnować z bardzo wielu już napisanych haseł rzeczowych (dzieje teatru w poszczególnych miastach, recepcja dramatopisarzy obcych w Polsce – typu Beckett, Calderon, Czechow, Molier, Szekspir, hasła teatrów, festiwali itp.) i z wielu gotowych haseł biograficznych (śpiewacy, tancerze, niektórzy aktorzy, choreografowie, dramatopisarze, kompozytorzy, reżyserzy). W sumie usunęłam około 50 arkuszy tekstu. W ten sposób powstał drugi tom obejmujący współczesność, ściślej teatr polski w XX wieku.
Zanim znajdę wydawcę, podjęłam decyzję udostępnienia, zarówno tekstów nowego tomu, jak haseł, z których musiałam zrezygnować w tomie wydanym – „wirtualnemu” czasopismu teatralnemu „Yorick”, które redagują Tomasz Miłkowski i Justyna Hofman – Wiśniewska oraz Klub Krytyki Teatralnej (Association Internationale des Critiques de Theatre// International Association of Theatre Cricics ONG/UNESCO).
Jeśli zamiar uda się zmaterializować, będę się bardzo cieszyła, że moje hasła Czytelnicy Encyklopedii Teatru Polskiego będą mogli sobie dodrukować, a inni po prostu przeczytać.
Wiele radości sprawia mi też przekonanie, że zapoznają się z tekstami także Czytelnicy z odległych planet w Kosmosie. I jako lud wszechwiedzący może zechcą wraz z polskimi Czytelnikami podzielić się niejedną a ważną dla mnie uwagą.

Bożena Frankowska
Wydział Sztuki Lalkarskiej w Białymstoku – Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie

BRAUN Kazimierz, reżyser, dyrektor teatru. Ur. 29 VI 1936 w Mokrsku Dolnym na Kielecczyźnie Ukończył filologię polską na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (1954-62) i Wydział Reżyserii w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie (1958-62). Podczas studiów rozpoczął twórczość literacką. Debiutował wierszem Już nic nie mają do powiedzenia (druk w jednodniówce poetyckiej, Poznań 1955). Brał udział w redagowaniu 1955-56 studenckiego pisma Nasze Sprawy. W paryskiej Kulturze (1957 nr 11) ogłosił artykuł pt. Bim-Bom i STS. W Teatrze i Nowej Kulturze publikował recenzje teatralne, w programach Listy Teatru Polskiego artykuły o teatrze. Równocześnie występował jako aktor i reżyserował w teatrze amatorskim. Jako reżyser zawodowy debiutował w 1961 roku w Teatrze „Wybrzeże” w Gdańsku, wystawiając jednoaktówki Sławomira Mrożka: Strip-tease, Karol, Na pełnym morzu. Pracował potem jako reżyser w Teatrze „Wybrzeże” (1961-65 i 1966/67), Teatrze Polskim w Warszawie (1962-64), Teatrze im. Wilama Horzycy w Toruniu (1965-67). Kierował dwoma teatrami: Teatrem im. Juliusza Osterwy w Lublinie (od 1 IV 1967 do sezonu 1973/74, najpierw jako kierownik artystyczny, od 1 XI 1971 do końca sezonu 1973/74 także jako dyrektor) oraz Teatrze Współczesnym im. Edmunda Wiercińskiego we Wrocławiu (1 I 1975- 5 VII 1984), skąd został odwołany w związku z inscenizacją Nienasycenia Stanisława Ignacego Witkiewicza w reżyserii Wiesława Saniewskiego. Po 13 XII 1981, w okresie stanu wojennego, działał w teatrze podziemnym, organizując m. in. przedstawienia własnych tekstów w formie czytanej próby w mieszkaniu prof. Józefa Łukaszewicza we Wrocławiu: Valeza (luty 1982, wystawione także pod pseudonimem w Stanach Zjednoczonych: Mark Taper Forum Theatre w Los Angeles 1982) i Zanim dokończę (grudzień 1983). W 1985 zamieszkał w Stanach Zjednoczonych, gdzie reżyserował w różnych teatrach, m. in. repertuarowych (The Tyrone Guthrie Theatre w Minneapolis, Odyssey Theatre w Los Angeles, Pfeiffer Theatre w Buffalo).
Inscenizował polski i obcy repertuar klasyczny (Dziady Adama Mickiewicza, 1978; Stanisława Wyspiańskiego: Wesele 1966, Noc listopadowa 1967, Wyzwolenie, 1973) i współczesny Kaukaskie kredowe koło Bertolda Brechta, 1963). Ze szczególnym upodobaniem wystawiał dramaty Cypriana Kamila Norwida (Pierścień wielkiej damy 1962, Aktor Teatr TV 1964, Teatr im. Osterwy w Lublinie 1965; Kleopatra i Cezar, Teatr im. Osterwy w Lublinie 1968; Za kulisami i Tyrtej, Teatr im. Słowackiego w Krakowie 1970, Miłość czysta u kąpieli morskich, Polskie Radio 1971) oraz Tadeusza Różewicza: Akt przerywany (1970), Kartoteka (1972), Stara kobieta wysiaduje (1973), Białe małżeństwo (1975); teksty Różewicza wykorzystał w scenariuszu Przenikanie (wystawione w Teatrze im. Osterwy 1971); zrealizował „dramatyczny projekt teatralny” Różewicza pt. Przyrost naturalny (Wrocław 1979). Spośród obcych autorów inscenizował m. in. dramaty Bertolda Brechta (Kaukaskie koło kredowe, 1963; Dobry człowiek z Seczuanu 1966, Matka Courage 1968 i 1976).
Tworzy teatr realistyczny o wyraziście prowadzonej linii poetyckiego uogólnienia, oparty zawsze bez wyjątku na wielkiej klasycznej literaturze dramatycznej oraz ważnych współczesnych dramatach lub dziełach niedramatycznych, adaptowanych dla teatru (m. in. jedna z najważniejszych powieści napisanych w XX w. Dżuma Alberta Camusa). Starał się spożytkować na scenie zawodowej dorobek teatru alternatywnego: zastosował w teatrze dramatycznym wiele efektów właściwych dla happeningu, improwizacji, kreacji zbiorowej, teatru lalek, pantomimy, maski (fascynujące kukły nadnaturalnej wielkości, projektowane przez Petera Schumanna do II Części Dziadów). Wyprowadzał widowiska z tradycyjnej architektury teatralnej na ulicę (finał przedstawienia lubelskiego Stara kobieta wysiaduje) i do sal, stwarzających różnorakie możliwości inscenizacyjne (II Część Dziadów w Muzeum Archeologicznym we Wrocławiu). Głośne były rozmaite inicjatywy teatralne Brauna: zaproszenie do współpracy w Teatrze im. Osterwy w Lublinie aktorów z Teatru Laboratorium (Ziemia jałowa), plastyczna inscenizacja Anny Livii Jamesa Joyce´a w adaptacji Słomczyńskiego (1976), Operetki Witolda Gombrowicza (1977), stworzenie inscenizacji wg Dżumy wg D. Defoe i Alberta Camusa, odczytanej jako analogia do ówczesnej sytuacji społ.-politycznej w Polsce, w której komunistyczna władza jawi się jak autentyczna cholera trawiąca nasz kraj (Teatr Współczesny we Wrocławiu, 6 V 1983 – liczne ingerencje cenzury nie tylko w tekst, ale także w kształt inscenizacji!). Reżyserował także w Polskim Radio i Teatrze TV (Aktor Norwida, Teatr TV 1964; Piszę pamiętnik artysty. Kartki z biografii Cypriana Kamila Norwida, Teatr TV 1970; Stara kobieta wysiaduje, 1976). Wielokrotnie reżyserował za granicą (zarówno przed osiedleniem się w Stanach, jak później) m. in. Różewicza: Białe małżeństwo, Stany Zjednoczone 1975; Kartoteka, Sofia 1978); gościnnie prezentował za granicą przedstawienia teatrów, którymi kierował (m. in. w Grecji, Hiszpanii, Niemczech-RFN; z wielkim sukcesem „dramatyczny projekt teatralny” Różewicza Przyrost naturalny (w Norddeutsche Treffen 1981). Twórczości Różewicza towarzyszył wiernie, z wielkim entuzjazmem i widocznymi rezultatami dla spopularyzowania jego dzieła w teatrze i wśród publiczności. Położył wielkie zasługi dla spopularyzowania w teatrze polskim dzieł Norwida, tworząc liczne i odkrywcze adaptacje i inscenizacje. W Teatrze im. Wilama Horzycy w Toruniu zrealizował Wesele Stanisława Wyspiańskiego (1965, scenografia Antoniego Tośty), w którym Osoby Dramatu zostały upostaciowane nie tylko jako chochoły nadnaturalnej wielkości, ale jako zjawy-mamidła, przytłaczające kolejnych rozmówców, odróżniając się między sobą atrybutami przebrania, rekwizytami itp.; rozwiązanie to otwierało drogę późniejszym koncepcjom ważnym dla scenicznej interpretacji dramatu. Dwukrotnie zrealizował przedstawienia wg powieści Tadeusza Konwickiego Kronika wypadków miłosnych (Wrocław, Warszawa 1981). Wieloma inscenizacjami umiał trafić w przeżycia i nastroje zbiorowości, czy to w okresie tzw. małej stabilizacji (Wizyta starszej pani F. Durrenmatta, Toruń) czy dramatyczne wydarzenia w latach 1980-89 (Dżuma wg A. Camusa, Wrocław).
Przez cały czas równocześnie zajmował się pracą literacką i publicystyczną oraz naukową ( doktorat nauk humanistycznych na podstawie pracy Cypriana Norwida teatr bez teatru, napisanej pod kierunkiem prof. Jerzego Ziomka na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 1972; habilitację na podstawie pracy Teatr wspólnoty 1975), publicystyczną i pedagogiczną (adiunkt na Wydziale Filologii Polskiej Uniwersytetu im. Marii Skłodowskiej-Curie w Lublinie, od 1972; adiunkt i docent od 1976 w Instytucie Kulturoznawstwa na Uniwersytecie Wrocławskim oraz w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej im. Ludwika Solskiego w Krakowie, Wydział Zamiejscowy we Wrocławiu). Wykładał także na uniwersytetach amerykańskich: 1985/86 Swathmore College 1985/86, New Jork University 1985, University of California 1986, State University of New Jork 1987, profesor od 1989 w State University of New Jork w Buffalo. Jest autorem wierszy, utworów prozatorskich, dramatów (m. in. o Helenie Modrzejewskiej pt. Pani Helena, wystawiona w Starym Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie 1989) i monodramów (Święty las, Teatr Współczesny im. Wiercińskiego we Wrocławiu 1983) oraz licznych adaptacji (Dziś wieczór improwizujemy Luigi Pirandella, Teatr „Wybrzeże” w Gdańsku 1962; Dżuma wg Dziennika roku zarazy Denisa Defoe i Dżumy Alberta Camusa, Teatr Współczesny Wrocław 1983; Miazga wg Jerzego Andrzejewskiego, Teatr Polski we Wrocławiu 1991) i przekładów (m. in. Nowy teatr amerykański Francka Jotteranda, Warszawa 1976). Wydał wspomnienia spisane przez Stanisława Beresia w formie rozmowy Rozdarta kurtyna. Rozważania nie tylko o teatrze (Londyn 1993). Jest autorem wielu książek, m. in.: Teofil Trzciński (Warszawa 1967, wspólnie z żoną – Zofią Reklewską), Notatki reżysera (Lublin 1970), Cypriana Norwida teatr bez teatru (Warszawa 1971), Przestrzeń teatralna (Warszawa 1982), Wielka Reforma Teatru w Europie. Ludzie – idee – zdarzenia (Wrocław 1984), Nadmiar teatru (Warszawa 1984), Teatr polski (1939-1989). Obszary wolności – obszary zniewolenia (Warszawa 1994), Szkice o ludziach teatru (Warszawa DATA 1993? 1996?), Wprowadzenie do reżyserii (Warszawa 1998), Kieszonkowa historia teatru na świecie w XX wieku (Lublin 2000), Kieszonkowa historia teatru polskiego (Lublin 2003; II wyd., poszerzone 2004). Osobne miejsce wśród tych prac zajmują książki o współczesnych poszukiwaniach i eksperymentach teatralnych, dostarczające w owych latach szybkiej i wiarygodnej informacji o tym, co dzieje się w poszukującym teatrze Europy Zachodniej i na świecie: Teatr wspólnoty (Kraków 1972), Nowy teatr na świecie 1960-1970 (Warszawa 1975), Druga reforma teatru? Szkice (Wrocław 1979).
Bibl.: Justyna Stelmach (Justyna Hofman – Wiśniewska)Kazimierz Braun „Teatr to proces ludzki”, „Teatr” 1978 nr 24; Krzysztof Sielicki Pięć lat w Ameryce, „Życie Warszawy” 1990 nr 16 (dodatek: „Kultura i Życie”); Justyna Hofman-Wiśniewska Kazimierza Brauna Grand Theatre (w druku).
PAMIĘTNIKI TEATRALNE, rodzaj dokumentów pisanych o teatrze. 1. Mają postać wydawnictwa teatralnego o charakterze wspomnieniowym i dokumentacyjnym (Pamiętnik Sceny Warszawskiej za lata 1838, 1839 i 1840. Red. i wyd. K[arol] W[itte], Warszawa 1838-1840; R. 1-1838, R. 2 – 1839, R. 3 – 1840). Nosiły także chronologicznie inne nazwy: kalendarz (pierwszy ukazał się 1780 pt. Kalendarz Teatrowy dla Powszechnej Narodu Polskiego Przysługi, Dany na Rok Przestępny 1780), rocznik, roczniki (pierwszy ukazał się 1809 za czas od 1 I 1808 pt. Rocznik Teatru Narodowego Warszawskiego), album (pierwszy wydano 1897: Album teatralne poświęcone sprawom teatralnym i artystycznym, Warszawa 1897 t.1-2), almanach (pierwszy w 1911 pt. Ilustrowany Almanach Artystyczno Literacki na rok 1911, Lwów 1911), przewodnik.
2. Drugie znaczenie (popularniejsze) oznacza wspomnienia aktorów i innych pracowników sceny, zazwyczaj o charakterze autobiograficznym, notowane na bieżąco jako dzienniki (diariusze, raptularze) lub pamiętniki, ale częściej spisywane po latach (gawęda wspomnieniowa, powieść autobiograficzna, wywiad-rozmowa itp).
PAMIĘTNIKI AKTORSKIE, dokumenty życia i pracy scenicznej aktorów,
spisywane na bieżąco w formie dzienników (diariuszy, raptularzy) lub z perspektywy czasu w formie gawęd wspomnieniowych lub wywiadów (rozmów). W porównaniu do pamiętników innych grup zawodowych stanowią procent niewielki. Spisywane najczęściej pod koniec życia (z powodu trybu pracy i częstych zmian miejsca), nie zawsze stanowią świadectwo wiarygodne z powodu oddalenia pomiędzy rzeczywistymi zdarzeniami a ich opisem czy mimowolnych albo celowych zafałszowań.
1820 – Najdawniejszy pamiętnik, almanach., choć ich tematyka wykracza poza typowy pamiętnik, napisał Wojciech Bogusławski pt. Dzieje Teatru Narodowego na trzy części podzielone… (2 tomy wyd. jako tom 1 i 4 Dzieł dramatycznych Bogusławskiego, Warszawa 1820, 1821, wznowienia: Przemyśl 1884, Warszawa 1965).
Następne w kolejności publikacji (głównie fragmentów):
1873 – wspomnienia Jana Nepomucena Kamińskiego (druk: „Afisz Teatralny” 1873 nr 148, przedruki: Teatra w Polsce Karola Estreichera, t. 3 1879 s. 155-158; Wspomnienia aktorów, Warszawa 1963 t. 1 s.177-180).
1887 – Z moich wędówek po świecie Mieczysława Kamińskiego, syna Jana Nepomucena (druk fragm.: „´Wędrowiec” 1887 nr 32, 38, 44, 50, przedruk: Wspomnienia aktorów, t. 1, s. 305-326).
1888 – Dziennik Bogumiła Dawisona (fragm. z lat 1837-1845 w opracowaniu Józefa Ignacego Kraszewskiego, „Gazeta Warszawska” 1888; całość w opracowaniu Edmunda Misiołka Wspomnienia aktorów (1800-1925), Warszawa 1963 t. 1. 181-304).
1890 – Z pamiętników Wincentego Rapackiego-ojca (druk: „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1890 nr 328-330, 332-333, 335-3, przedruk w zbiorze nowel Czarny dwór, Warszawa 1923, Wspomnienia aktorów t. 2 s. 7-44).
1891 – Listy ex-aktora do ex-aktora Karola Hoffmana, Radom 1891 (przedruk IV, V i VI listu Hoffmana do J. Głodowskiego: Wspomnienia aktorów t. 2 s.45-63; Święta w teatrze, „Biesiada Literacka” 1896 nr 51, przedruk Wspomnienia aktorów t. 2 s. 72-76; Wspomnienie, „Biesiada Literacka” 1902 nr 25, przedruk Wspomnienia aktorów t. 2 s. 64-71).
1894 – Sylwetki teatralne Józefa Nowakowskiego (druk pod pseudonimem Micado – na pamiątkę roli granej w operetce pod tymże tytułem: „Gazeta Lubelska” 1994 nr 9-67 – z przerwami; przedruk Wspomnienia aktorow t. 1 s. 387-428).
1896 – Z teki aktora Edwarda Webersfelda [pseud. Tkaczopolski, ur.1846] (druk: „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1896 nr 38-40, przedruk Wspomnienia aktorów t.1 s. 349-387).
1902 – Ze wspomnień teatralnych Aleksandra Bojemskiego (druk pt.
Ze wspomnień teatralnych, „Kurier Teatralny” 1902 nr 30, przedruk pt. Teatr w Płocku wg rękopisu w zbiorach Stanisława Dąbrowskiego w: Wspomnienia aktorów t.1 s. 341-48).
1907 – Korespondencja z Połągi Juliana Myszkowskiego (druk: „Słowo Polskie” 1907 nr 399; przedruk Wspomnienia aktorów t. 2 s. 309-314).
1910 – Memories and Impressions. An Autobiography Heleny Modrzejewskiej (wyd. po angielsku Nowy Jork 1910; druk. po pol. we fragmentach w przekładze Tadeusza Żuk-Skarszewskiego, „Czas”, 1910; dwukrotnie wydane pt. Wspomnienia i wrażenia: najpier w skróceniu przez Felicję z Bendów Rudolfową Modrzejewską Kraków 1929, następnie w całości w przekładzie Mariana Promińskiego z wydania ang. Kraków 1957).
1912 – Pamiętnik aktora (1786-1858) Kazimierza Skibińskiego, przygotowany do druku przez Mieczysława Rulikowskiego (Warszawa 1912).
1912 – Wspomnienia Leona Stępowskiego („Teatr” 1912-13; „Życie Teatru” 1926); @@ do spr. cała pozycja
1914 – Ach, ten teatr! Ze wspomnień artystki (z podróży po prowincji) E. Szeligi [pseud. Eweliny Zabawskiej lub Zabowskiej, żony aktora o nazwisku: Szeliga], wyd. Kraków 1914, przedruk fragm. Wspomnienia aktorów, t. 2 s. 147-156).
1918 – Ze wspomnień o teatrze krakowskim Stanisławy Wysockiej (druk: „Dziennik Kijowski” 1918 nr 207, przedruk Wspomneinia aktorów t. 2 s. 293-300).
1920 – Kartki z pamiętnika Juliusza Borawskiego (druk: „Scena Polska” 1920 nr 2, przedruk Wspomnienia aktorów, t. 2 s. 141-146); @@ do spr. „Scena Polska” 1919 nr 1, 1920 nr 3).
1921 – Pięćdziesiąt lat teatru polskiego (Moje pamiętniki) Romana Żelazowskiego (Lwów 1921, przedruk częściowy Wspomnienia aktorów, t. 2 s. 77-130).
1927 – Z pamiętników Bronisławy Wolskiej (druk w: Królowi Duchowi na Dniu powrotu – Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, pod red. Tadeusza Świątka, Kraków czerwiec 1927, przedruk: Wspomnienia aktorów t. 1 s. 333-340).
1928 – Kartki z pamiętnika Franciszka Rychłowskiego (druk: Wieniec Jubileuszowy Franciszka Rychłowskiego 1902/3-1927/8, Wilno 1928; przedruk Wspomnienia aktorów t. 2 s. 315-330).
1929 – Z pamiętnika Łobojki z r. 1861 Konstantego Łobojki (druk w: Wspomnienia i wrażenia Heleny Modrzejewskiej, przedruk: Wspomnienia aktorów t. 1 s. 127-132).
1930 – O sobie Stanisława Knake-Zawadzkiego (druk: „Scena Polska” 1930 nr, w ramach zaplanowanej serii wspomnień wybitnych aktorów).
1932 – U progu moich wspomnień Wandy Siemaszkowej (druk: Czterdzieści pięć lat pracy Wandy Siemaszkowej 1887-1932, Lwów 1932, przedruk Wspomniena aktorów, t. 2. s. 213-224).
1935 – Gdy Melpomena rzemiennym dyszlem objeżdżała Polskę. Z pożołkłych kartek pamiętnika Stefana Turskiego, druk: „Tempo Dnia” 1935
nr 92-109, 11-118 (przedruk: Wspomnienia aktorów t. 2 s. 225-292).
1936 – Z tamtej strony rampy Pawła Owerłły (Warszawa 1936 – rec. M. Rulikowski: Pamiętniki Pawła Owerłły, „Ruch Literacki” 1936 nr 2 oraz „Nowa Książka 1936 nr 3; wznowienie: Kraków 1977).
1938 – Wspomnienia z teatru krakowskiego Józefa Śliwickiego, spisane przez Stefana Essmanowskiego, „Scena Polska” 1938 z.1 (przedruk Wspomnienia aktorów t. 2 s. 189-212).
1951 – Autobiografia Kazimierz Kamiński o sobie, druk w „Teatrze” 1951 nr 9-10 w oprac. Stanisława Dąbrowskiego (przedruk Wspomnienia aktorów t. 2 s. 157-188).
W roku 1955 Wspomnienia Ludwika Solskiego (Na podstawie rozmów napisał Alfred Woycicki (Cz.1:1855-1895. Cz. 2: 1893-1954,
Kraków 1955-1956) zapoczątkowały wydania książkowe. Pierwsze były: 1956 – Z mojej włóczęgi Ryszarda Ordyńskiego (Kraków 1956) i
1957 Świat aktorski moich czasów Adama Grzymały Siedleckiego (Przedmowa Henryka Szletyńskiego, Warszawa 1957; wyd. 2 Warszawa 1973).
W ciągu roku 1957 wydano Moja Warszawka Kazimierza Krukowskiego (Warszawa 1957, wyd. 2 Warszawa 1958), Koleje życia czyli Materiały do historii teatrów prowincjonalnych Stanisława Krzesińskiego (Opracował i wstępem opatrzył Stanisław Dąbrowski, Warszawa 1957; recenzja Z. Wilski w: „Pamiętnik Teatralny” 1960 z. 1) oraz Pół wieku wspomnień teatralnych Kazimierza Wroczyńskiego (Warszawa 1957).
W ciągu następnych pięciu lat ukazało się 18 nowych pozycji, wśród nich 1958 – Z pamiętnika aktora Jerzego Leszczyńskiego (Warszawa 1958, recenzja: E. Szwankowski Jerzy Leszczyński o sobie i innych, „Teatr” 1959 nr 1; wcześniej już 1922-58 drukowane w czasopismach i książkach zbiorowych, m. in. w wydawnictwie Warszawa naszej młodości, Warszawa 1954 s. 163-231), 1958 – Gawędy starego komedianta Aleksandra Zelwerowicza (Słowo wstępne Wojciech Natanson, Warszawa 1958, wyd. 2 Warszwa 1981; recenzja Edwarda Csato Prywatne 1życie aktora, „Nowe Książki” 1958 nr 14), 1960 wspomnienia Nuny Młodziejowskiej-Szczurkiewiczowej (w: Poznańskie wspominki, Poznań 1960) i Wspominki Karola Adwentowicza (Warszawa 1960).
W roku 1963 ukazał się dwutomowy zbiór Wspomnienia aktorów (1800-1925) w opracowaniu Stanisława Dąbrowskiego, Ryszarda Górskiego, Edmunda Misiołka (Warszawa 1963 t. 1-2), gdzie znalazły się wspomnienia drukowane wcześniej (Jana Nepomucena Kamińskiego, Bogumiła Dawisona, Mieczysława Kamińskiego, Karola Hoffmana, Józefa Nowakowskiego, Edwarda Webersfelda, Aleksandra Bejemskiego, Juliana MyszkowskioegoEweliny SzeliogiStanisławy Wysockiej, Juliusza BarowaskiegoRomana Żelazowskiego, Bronisławy Wolskiej, Łobojki, Stanisława Knake-Zawadzkiego, Wandy Siemaszkowej, Stefana Turskiego, Józefa Śliwickiego, Kazimierza Kamińskiego) oraz wydany z rękopisu ze zbiorów Stanisława Dąbrowskiego fragment pamiętnika Władysława Ruszkowskiego Gościna Heleny Modrzejewskiej.
Pisali pamiętniki (zapewne nie dochowane) Józef Rychter, Anastazy Trapszo (odpis Autobiografii znajdował się 1973 w zbiorach Jerzego Gota); Eugeniusz Majdrowicz), Henryk Czarnecki. Wiadomo, że podczas wojen zostały zniszczone wspomnienia Seweryna Malinowskiego, Ludwika Royera, Jana Królikowskiego, Anny Kałużyńskiej (zamężnej Freege), Artura Zawadzkiego (Mój kalejdoskop wspomnień, rękopis zaginął w 1944), Antoniego Siemaszki, Ludwika Hellera, Bronisława Skąpskiego. Tylko fragmenty zdołano opublikować z (na pewno istniejących) obszernych materiałów Karola Kurpińskioego, Juliusza Borawskiego czy Władysława Ryszkowskiego
Do rejestru pamiętników, almanachów należy dołączyć sytuujące się na pograniczu wspomnień i rozważań historycznych prace: Około teatru Wincentego Rapackiego (Kraków 1905) oraz Ze świata ułudy (Warszawa 1926) i W służbie sztuki i poezji (Warszawa 1929) Józefa Kotarbińskiego.
Od roku 1945 do dziś, nie licząc wspomnień w wydawnictwach jubileuszowych lub zbiorowych, ukazało się ok. 200 pozycji pamiętnikarskich. W 1961 pisała o nich w recenzji Ewa Makomaska (Na marginesie pamiętników aktorskich, „Pamiętnik Teatralny”, 1961 z. 2, s. 278-290). W 30 lat póżniej „Pamiętnik” p. jako rodzajowi piśmiennictwa teatralnego poświęcił osobny numer, drukując fragmenty wspomnień19 osób (Bronisław Nieszporek, Henryk Cudnowski, Janusz Strachocki, J. Galewski, Stanisław Kwaskowski, Zofia Lindorfówna, Erwin Axer, Andrzej Łapicki, Andrzej Szczepkowski, Jerzy Rakowiecki), wspomnienia widzów o teatrze (Ewa Kietlińska, I. Baliński, Juliusz Wiktor Gomulicki, M. Wydżga-Niklewiczowa, Zbigniew Raszewski) oraz opracowane przez Urszulę Rudzką Materiały do bibliografii pamiętników i wspomnień teatralnych. 1945-1991(„Pamiętnik Teatralny” 1991 z. 3-4), odnotowujące 96 pozycji, a wśród nich cztery zbiory o dużym znaczeniu: Wspomnienia o scenach, scenkach i nadscenkach. (Pod redakcją Kazimeirza Rudzkiego, Warszawa 1959; Kazimierza Rudzkiego, Tadeusza-Boya-Żeleńskiego, Karola Frycza, Adama Grzymały-Siedleckiego, Arnolda Szyfmana, Kazimierza Wroczyńskiego, Andrzeja Pronaszki, Artura Tura, Jana Brzechwy, Ludwika Sempolińskiego, Tadeusza Żeromskiego, Anny Kitschmana, Walerego Jastrzębiec-Rudnickiego, Jana Mrozińskiego, Jerzego Jurandota, Adolfa Dymszy), O zespole Reduty.1919-1939. Wspomnienia ([Opracował Tadeusz Byrski], Warszawa 1970, wspomnienia 35 osób), Wspomnienia o Kazimierzu Rudzkim (Redaktor Helena Głowacka, warszawa 1981), Ostatni romantyk sceny polskiej. Wspomnienia o Leonie Schillerze (Wybór i opracownaie Jerzy Timoszewicz, Kraków 1990). W 1995 „Pamiętnik Teatralny” (1995 z. 1-2) zarejestrował kolejne 24 nowe pozycje i wydrukował oceniający artykuł Magdaleny Raszewskiej Na marginesie pamiętników aktorskich (s. 237-246).
Przez następne dziesięć lat przybyło ok. 50 nowych książek napisanych przez aktorów. Wspomnienia o teatrze łączą się w nich z rozważaniami o życiu osobistym, czasem stanowią kanwę opowieści, rozmowy lub wywiadu na temat nie tylko sztuki, ale także życia w Polsce, a nawet polityki (m. in. Ignacego Gogolewskiego, Krystyny Jandy, Zofii Kucówny, Ireny Kwiatkowskiej, Tadeusza Łomnickioego, Jerzego Stuhra, Joanny Szczepkowskiej, Janusza Wilhelmiego, Zbigniewa Zapasiewicza).
Osobną grupę publikacji stanowią wspomnienia (nie zawsze poświęcone jedynie teatrowi) bywalców teatralnych i teatromanów (Ewa Kietlińska, I. Baliński, Juliusz Wiktor Gomulicki, M. Wydżga-Niklewiczowa, Zbigniew Raszewski), dramatopisarzy (Dzienniki Stefana Zeromskiego, W pobliżu teatru Jerzego Szaniawskiego, Kraków 1956), ludzi sztuki innych specjalności (Dziennik prywatny niektórych czynności teatralnych od r. 1827 do 1830 Karola Kurpińskiego, druk fragmentów „Ruch Muzyczny” 1858 nr 10 i 1859 nr 22; „Echo Muzyczne” 1881 nr), a także polityków i działaczy.

1958 – Kupiłem. Wspomnienia zza kulis Ludwika Lawińskiego (Londyn 1958).
1958 – Sztuka i życie. Mój pamiętnik. Janiny Korolewicz-Waydowej. Tekst opracował, przedmową i komentarzem opatrzył Adolf Gozdawa-Reutt (Wrocław 1958, wyd. 2 Wrocław 1962).
1958 – Moje wspomnienia Henryka Małkowskiego (Warszawa 1958)
.1959 – Od Zapolskiej do Solskiego. Pośród przyjaciół Juliusza Germana (Przedmowa Stefana Lichańskiego, Warszawa 1958).
1959 – Dzieje śmiechu Jerzego Jurandota (Warszawa 1959, wyd. 2 Warszwa 1965).
1959 – Poza kurtyną Stanisława Płonki-Fiszera (Warszawa 1959, recenzja: Witold Filler Zmarnowana okazja, Teatr 1959 nr 22).
1960 – Niedyskrecje teatralne Henryka Cudnowskiego. Słowo wstępne Jan Trzynadlowski (Wrocław 1960).
1960 – Podróże komiczne Antoniego Fertnera. Zebrał i opracował Jerzy Bober (Kraków 1960).
1960 – Wspomnienia z „Reduty” Hanny Małkowskiej (Warszawa 1960).
1960 – Moja tułaczka wojenna Arnolda Szyfmana (Warszwa 1960).
1961 – Moje przygody teatralne Ludwika Hieronima Morstina (Warszawa 1961).
1962 – Gawędy teatralne Jerzego Kollera (Na podstawie gawęd radiowych opracowała Elżbieta Elbanowska, Poznań 1962).
1962 – Wspomnienia Tacjanny Wysockiej (Warszawa 1962).
1963 – Taka sobie Helenka… (Kartki z pamiętnika) Feliksa Konarskiego (Ref-Rena), Londyn 1963.
1963 – Słoneczne życie Jadwigi Toeplitz-Mrozowskiej. Opracowanie literackie Alfred Woycicki. redakcja, przypisy… Jan Gintel (Kraków 1963, wyd. 2 Kraków 1975).

SŁOWNIKI TEATRALNE, wydawnictwa ułożone wedle haseł (nazw), zgrupowanych w określonym porządku (zazwyczaj alfabetycznym) wraz z objaśnieniem ich znaczenia. Obejmują nazwiska osób (hasła biograficzne) oraz nazwy rzeczy i zjawisk: hasła rzeczowe teatrów, dzieł (tekstów i przedstawień), epok i kierunków, terminologię zawodową itp. Nosiły rozmaite określenia: alfabet, dykcjonarz, encyklopedia, leksykon, słownik, spis.
W XIX wieku. Pierwszym był zapewne słowniczek rzeczowych haseł teatr. opracowany przez (nie uwidocznionych na okładce) Ludwika Adama Dmuszewskiego i Alojzego Żółkowskiego pt. DYKCYONARZYK TEATRALNY (Poznań, 1808). Kolejnymi kompendiami: TEATRA W POLSCE Karola Estreichera (Kraków tom 1-3 w latach 1873, 1876, 1879, wznowienie fototypiczne w Warszawie 1953-56, tom 1-3 obejmujący miejscowości w układzie alfabetycznym Bałta-Lwów oraz tom z indeksami nazwisk, tytułów, miejscowości w oprac. M. Rulikowskiego i W. Zawadzkiego; odnaleziony po II wojnie światowej zdefektowany tom IV (brak zakończenia haseł Łódź i Wilno, brak hasła Warszawa, braki w miejscowościach Radom, Sandomierz, Trzemeszno, brak liter końcowych od litery W) wydał w 1973 Uniwersytet Jagielloński w Krakowie w opracowaniu K Nowackiego.
W dwudziestoleciu między wojnami. SPIS PRZEDSTAWIEŃ ZESPOŁU REDUTY W CIĄGU DZIESIĘCIU LAT 1919-1929. REPERTUAR… (Wilno 1929); DYKCJONARZ TEATRÓW POLSKICH CZYNNYCH OD CZASÓW NAJDAWNIEJSZYCH DO R. 1863 Ludwika Simona (Warszawa 1935); POLSKA LITERATURA DRAMATYCZNA OD POŁOWY XVIII WIEKU DO CZASÓW WSPÓŁCZESNYCH (wstęp oraz wykaz utworów na 4977 kartach; po wojnie odnaleziono jeszcze 469 kart uzupełnień – razem 5446 kart; wydane przez Państw. Instytut Wydawniczy w oprac. Ewy Heise i Tadeusza Siverta pt. Bibliografia dramatu polskiego 1765-1939 (wstęp Piotra Grzegorczyka), z uzupełnieniem Stanisława Marczaka-Oborskiego Bibliografia dramatu polskiego 1939-1964 (Warszawa 1971, tom 1-3); POLSKI SŁOWNIK TERMINÓW TEATRALNTCH (1943, maszynopis w Instytucie Sztuki PAN); SŁOWNIK TERMINÓW LITERACKICH (1943, maszynopis w zbiorach Instytutu Sztuki PWN).
Po roku 1944. OPERY POLSKIE Kornela Michałowskiego (Kraków 1954); MAŁY SŁOWNIK TEATRU POLSKIEGO (1944-1964), oprac. przez Małgorzatę Kakiet, Stanisława Marczaka-Oborskiego, Zbigniewa Raszewskiego, Jana Siekierę, Jerzego Sokołowskiego i Andrzeja Wysińskiego („Pamiętnik Teatralny” 1965 z. 3-4); SPIS BUDYNKÓW I SAL W DAWNEJ POLSCE, w: Barbara Król-Kaczorowska „Teatr w dawnej Polsce. Budynki-Dekoracje-Kostiumy”, Warszawa 1971; SŁOWNIK BIOGRAFICZNY TEATRU POLSKIEGO ( 1765-1965)” (tom 1: Warszawa 1973; tom 2: Warszawa 1994); TEATRY POLSKIE W TRZYDZIESTOLECIU (1944-1974). Słownik”, opracowany przez Barbarę Berger, Teresę Bogucką, Zbigniewa Wilskiego, Marię Wosiek, Krystynę Zawadzką („PamiętnikTeatralny” 1975 z. 3-4); MAŁY SŁOWNIK TEATRÓW WARSZAWSKICH (11 XI 1918-wrzesień 1939) Edwarda Krasińskiego w: Warszawskie sceny 1918-1939, Warszawa 1976; SŁOWNIK WSPÓŁCZESNEGO TEATRU. Twórcy. Teatry. Teorie. Małgorzaty Semil i Elżbiety Wysińskiej, Warszawa 1980 (2 wyd. 1990, obie wersje zawierają m. in. hasła polskie lub Polski dotyczące); NOTY w: M. Fik 35 sezonów. Teatry dramatyczne w Polsce 1944-1979, Warszawa 198, Warszawa 1981; PRZEWODNIK TEATRALNY S. Marczaka Oborskiego, Warszawa 1991; POLSKA PLASTYKA TEATRALNA . OSTATNIA DEKADA, pod red. B. Osterloff i A. Koecher-Hensel, Warszawa 1991; POLSKI SŁOWNIK TERMINOLOGII I GWARY TEATRALNEJ Anny Cegiełły (Wrocław 1992); SZKOLNY SŁOWNIK TEATRALNY Tomasza Miłkowskiego (Warszawa, bez daty wyd.); „SŁOWNIK POLSKICH KRYTYKÓW TEATRALNYCH, pod red. naukową Eleonory Udalskiej (tom 1: Warszawa 1994); LEKSYKON TEATRALNY Barbary Osterloff, Magdaleny Raszewskiej i Krzysztofa Sielickiego (Warszawa 1996); SŁOWNIK TRÓJMIEJSKICH TEATRÓW OSOBNYCH w: Gdańskie teatry osobne. Pod red. J. Ciechowicza i A. Żurowskiego, Gdańsk 2000; SŁOWNIK TEATRÓW POLSKICH A. Lisa (czeka na druk); SŁOWNIK TERMINÓW TEATRALNYCH A. Lisa (czeka na druk); ALFABET TEATRU Tadeusza Nyczka (Warszawa 2002); „popularny encyklopedyczny zarys” pt. SŁOWNIK TEATRU POLSKIEGO Jana Kłosowicza (Warszawa 2002). Po polsjku wydano także Słownik terminów teatralnych Patrice´ a Pavis (Przełożył, opracował i uzupełnieniami opatrzył Sławomir Świontek. Słowo wstępne napisała Anne Ubersfeld, Wrocław-Warszawa-Kraków 1998, wyd. 2 XXXX). Pamiętać trzeba o istnieniu pokrewnych (choć nie mają w tytule nazwy: słownik) wydawnictw z zakresu dramatu, kultury, literatury, sztuki. Zob. następujące hasła w Encyklopedii Teatru Polskiego: Albumy Teatralne, Almanachy Teatralne, Bibliografie Teatralne, Dokumentacja teatralna, Dykcjonarze, Encyklopedie Teatralne, Kompendia teatralne, Przewodniki Teatralne, Repertuary Teatralne, Roczniki Teatralne, Repertuary teatralne, Studia i Materiały do Dziejów Teatru Polskiego (wcześniejsze pt.: Materiały do Dziejów Teatru w Polsce oraz Studia z Dziejów Teatru w Polsce). METP
Zob. Dokumentacja teatralna, Muzea teatralne, Pamiętniki Teatralne, Wystawy Teatralne, Zbiory Teatralne.

Bożena Frankowska

Leave a Reply