„WIELKIE WYDARZENIE TEATRALNE”, „PRAWDZIWE WYDARZENIE ARTYSTYCZNE”, „PRZEDSTAWIENIE PRAWIE GENIALNE” – „DWA TEATRY” JERZEGO SZANIAWSKIEGO NA ŚLĄSKU – W TEATRZE IM. STANISŁAWA WYSPIAŃSKIEGO W KATOWICACH
„Dwa teatry” były siedemnastą z kolei sztuką Jerzego Szaniawskiego graną dla publiczności, a pierwszą napisaną i wystawioną po II wojnie światowej. Powstały w 1945 roku. Tylko do aktu II (i repertuaru teatru „Małe Zwierciadło”) Jerzy Szaniawski wprowadził jednoaktówkę „Matka”, napisaną wcześniej i nadaną przez Polskie Radio w słuchowisku pt. „W lesie” (1937, reżyseria Edmunda Wiercińskiego, z udziałem Stanisławy Wysockiej w roli Matki i Marii Gorczyńskiej jako Pani).
Prapremiera w reżyserii Ireny Grywińskiej (Adwentowiczowej), w scenografii Tadeusza Kantora, z muzyką Alojzego Klucznioka odbyła się w Teatrze Powszechnym im. Żołnierza Polskiego w Krakowie na ulicy Lubicz, kierowanym przez Karola Adwentowicza i z jego udziałem w roli Dyrektora teatru (24 II 1946). Zaraz po prapremierze w latach 1946-1947 sztuka została wystawiona w trzech teatrach – w Toruniu, Warszawie i Katowicach:
– w Teatrze Ziemi Pomorskiej w Toruniu w reżyserii Wilama Horzycy (20 XI 1946, dekoracje Leonarda Torwirta);
– w Teatrze Powszechnym w Warszawie w reżyserii Jana Kochanowicza (11 I 1947, dekoracje Jana Golusa, muzyka Jerzego Wasowskiego; grana 88 razy; opisana m.in. przez Edwarda Csato „Dwa teatry” Szaniawskiego, „Robotnik”, 28 I 1947, przedruk „Interpretacje. Recenzje teatralne 1945-1964”, Warszawa 1979, s. 127-129);
– w Teatrze im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach w reżyserii Edmunda Wiercińskiego, inscenizacji plastycznej Andrzeja Pronaszki, z muzyką Witolda Krzemieńskiego (23 I 1947).
Wystawienie katowickie poprzedził rozgłos prapremiery krakowskiej „jako przedstawienia świetnej sztuki, o bardzo interesującej problematyce, wzruszającej do łez”. Ale dopiero przedstawienie wyreżyserowane przez Edmunda Wiercińskiego w Katowicach uznano za „wielkie wydarzenie teatralne”, „prawdziwe wydarzenie artystyczne”, „przedstawienie (…) prawie genialne”.
Udział w przedstawieniu wzięło wielu znanych, wcześniej i później, aktorów: Ludwika Castori (Lizelotta), Antonina Gordon-Górecka (Pani), Janina Jabłonowska (Laura), Maria Kościałkowska (Żona [leśniczego]), Danuta Kucka (Anna), Zdzisława Życzkowska (Matka), Marian Bielecki (Ojciec), Bronisław Dąbrowski (Dyrektor Teatrudawniej (por.) anterprener, organizator pracy artystycznej z... More), Mieczysław Gielniewski (Woźny), Roman Hierowski (Autor), Mieczysław Jasiecki (Montek), Tadeusz Kondrat (Dyrektor Drugi [Dyrektor Teatru Snów]), Tadeusz Łomnicki (Chłopiec [Chłopiec z deszczu]), Igor Śmiałowski (Leśniczy), Kazimierz Wichniarz (Andrzej) oraz aktorzy grający Kapitana, Lekarza, Kobiety i Chłopców.
Recenzenci zwracali uwagę na subtelny nastrój przedstawienia, precyzyjną reżyserię, wspaniałą grę aktorską. Uznali je za najlepsze z dotychczasowych przedstawienie Teatru Śląskiego.
Krystyna Grzybowska (z Estreicherów) pisała na łamach „Teatru”: „Dwa teatry” w opracowaniu scenicznym Wiercińskiego, a plastycznym A. Pronaszki – to wielkie wydarzenie teatralne. Przedstawienie powinno stać się pokazem dla całego pokolenia naszych młodych artystów, którzy na ogół nie doceniają opanowania gestu, nie chcą i nie umieją grać statycznie, nie wiedzą, jaką wymowę ma milczenie, jeśli podeprzeć je odpowiednio oszczędnym gestem i grą twarzy. Ogromnie naturalnym i pełnym prostoty, bez wszelkiego patosu (w przeciwieństwie do Adwentowicza) był podwójny dyrektor B. Dąbrowski. Na plan pierwszy wysunęła się też Matka – Życzkowska , Kondrat niesamowity Dyrektor teatru snów i Hierowski (Autor)” (druk: K. G. – „Katowice”, „Teatr”1947 nr 39).
Wtórowali jej liczni sprawozdawcy prasy miejscowej i ogólnopolskiej. Władysław Warecki w „Trybunie Robotniczej” pisał: „Widziałem „Dwa teatry” w Krakowie, gdzie gra Adwentowicza jako Dyrektora Teatru Małe Zwierciadło porywała szlachetnym liryzmem, reżyseria Ireny Grywińskiej była pomysłowa i inteligentna. Lecz przedstawienie katowickie w reżyserii Wiercińskiego jest prawie genialne” („Zły czar. Jeszcze o „Dwóch teatrach” Szaniawskiego, „Trybuna Robotnicza”1947 nr 39).
Edward Piestrzyński w „Gazecie Robotniczej” dodawał: „Dwa teatry” potraktowano z niesłychaną starannością. Technika sceniczna równoważyła się idealnie z literacką wartością utworu. (…) „Największe osiągnięcie pisarskie Jerzego Szaniawskiego (…) a jego wystawienie na scenie Teatru Śląskiego będzie uznane za prawdziwe wydarzenie artystyczne” („Dwa teatry” Jerzego Szaniawskiego”,1947 nr 24).
Bolesław Surówka w „Dzienniku Zachodnim” donosił: „Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że na naszej scenie nie było tak wspaniałego przedstawienia”. Sztuka Szaniawskiego to „osiągnięcie o fantastycznej jakości, które kwalifikuje „Dwa teatru” na zawsze jako arcydzieło literatury polskiej”. Chwalił grę aktorów: „P. Kondrat – pokazał najwyższy poziom kunsztu aktorskiego (…). Kapitalny był w roli Autora Hierowski, świetny Łomnicki w roli Chłopca z deszczu (…).
Prawdziwym talentem w „Powodzi” zabłysnął K. Wichniarz (Andrzej) i M. Bielecki (Ojciec)”.
Wyróżnił aktorów z jednoaktówek „Matka” i „Powódź” jak Zdzisława Życzkowską w roli Matki, Górecka w roli Pani, Śmiałowski jako Leśniczy i Maria Kościałkowska jego Żona („Dwa teatry” J. Szaniawskiego, „Dziennik Zachodni” 1947 nr 25).
W tej samej gazecie recenzent Józef Prutkowski [Józef Nacht] podkreślał zasługi Bronisława Dąbrowskiego, dyrektora Teatru Śląskiego im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach, który inscenizację „Dwóch teatrów” powierzył właśnie Edmundowi Wiercińskiemu, a sam w przedstawieniu objął rolę Dyrektora Teatru: „Ta rola zdemaskowała go jako aktora o wielkim talencie”. Wskazywał też, że: „Dobra była, jako Laura, J. Jabłonowska; wiernie odtworzyła postać Lizelotty L. Castori, Gielniewski jako Woźny był świetny”.
W trzy tygodnie po premierze katowickiej dnia 13 lutego 1947 roku Jerzy Szaniawski otrzymał pierwszą w Polsce po II wojnie światowej nagrodę literacką – Nagrodę Miasta Krakowa za rok 1946.
Dyrektor Teatru Śląskiego im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach, Bronisław Dąbrowski, który inscenizację „Dwóch teatrów” powierzył Edmundowi Wiercińskiemu zanotował w swojej książce „Na deskach świat oznaczających” (Kraków 1978, tom 2): „Dwa teatry” stały się pamiętnym na długie lata ewenementem inscenizacyjnym i aktorskim. (…) w opracowaniu Wiercińskiego i Pronaszki przeszły do historii” (s. 36 i 44).
Opisał też obszernie pracę nad przygotowaniem przedstawienia przez Wiercińskiego, „który był mistrzem w wydobywaniu z aktorów najistotniejszych treści i wewnętrznego nurtu roli” (s. 39) oraz dalsze dzieje katowickich „Dwóch teatrów” (s. 39 – 44).
Po przedstawieniu katowickim w latach 1947-1949 „Dwa teatry” zostały zagrane w 6 innych teatrach:
– w Poznaniu (Teatr Polski, marzec 1947 – inscenizacja Karola Borowskiego, oprawa plastyczna Stanisława Jarockiego, muzyka Jana Maklakiewicza);
– we Wrocławiu (Teatr Wielki, marzec 1947, w reżyserii Leonii Jabłonkówny);
– w Częstochowie (Miejski Teatr Wielki, 1947; w reżyserii Edmunda Wiercińskiego, dekoracje Andrzeja Pronaszki, muzyka Witolda Krzemieńskiego);
– w Szczecinie (Teatr Komedii Muzycznej, 24 VI 1947, w reżyserii Zdzisława Karczewskiego, scenografii Pawła Byłakirewa, muzyka Sylwestra Czosnowskiego);
– w Lublinie (Teatr Miejski, 16 IX 1947, w reżyserii Czesława Strzeleckiego, scenografii Wiesława Makojnika i Jerzego Torończyka);
– w Łodzi (Teatr Powszechny, 30 III 1949, w reżyserii Ireny Grywińskiej, scenografii Zenobiusza Strzeleckiego, z muzyk a Tomasza Kiesewettera).
A ponadto „Matka” i „Powódź” z „Dwóch teatrów” zostały opracowane pod kierunkiem Marii Dulęby przez słuchaczy drugiego roku Studia Teatralnego przy Starym Teatrze w Krakowie i zagrane w trzecim dniu obowiązkowych pokazów w czerwcu 1947 roku.
Potem sztuka, jak i inne dramaty Jerzego Szaniawskiego, zeszła z afisza aż do czasu „odwilży” w 1955 roku (z jego sztuk ostatnia przed „przerwą” była premiera dramatu(gr. drama), rodzaj literacki (obok epiki i liryki), obejmuj... More „Adwokat i róże” w Teatrze Miejskim im. Wojciecha Bogusławskiego(1757-1829), aktor, reżyser, dramatopisarz, trzykrotny dyre... More w Kaliszu, 24 IV 1949). Podzieliła los wielu innych sztuk nierealistycznych a poetyckich – irracjonalnych, mistycznych, romantycznych, symbolicznych, z literatury polskiej i zachodnioeuropejskiej, tak klasycznej, jak współczesnej. Ale stała się zarzewiem sporów w dyskusjach o zadaniach i kształcie literatury dramatycznej toczonych niemal od pierwszych dni wyzwolenia spod okupacji niemieckiej aż do drugiego wyzwolenia – spod okupacji realizmu (w dodatku „socjalistycznego”), proklamowanego jako styl oficjalny dla całej kultury polskiej na Zjeździe Związku Zawodowego Literatów Polskich w Szczecinie ( 20-23 I 1949), a dla dramatu i teatru na Krajowej Naradzie Teatralnej w Oborach (18 i 19 czerwca tegoż roku).
Najpierw spierano się w prasie na temat realizmu i irracjonalizmu („poetyckiego”). Głos zabierali m.in. Kazimierz Brandys, Stefan Flukowski, Wojciech Natanson, Stefan Otwinowski i Tadeusz Peiper. Zarzuty wysuwali nawet recenzenci przedstawienia katowickiego, przyznający sztuce wielkie wartości literackie i sceniczne oraz chwalący przedstawienie za mistrzostwo reżyserii i wykonania aktorskiego. Władysław Warecki napisał: „Problematyka tego bezsprzecznie najlepszego utworu Szaniawskiego musi wywołać gwałtowny sprzeciw, powiedziałbym, że jest społecznie szkodliwa (…). Sens utworu Szaniawskiego jest ideologicznie szkodliwy i trujący, tym bardziej że podany w formie artystycznie niesłychanie sugestywnej”. (Władysław Warecki „Zły czar”, „Trybuna Robotnicza” 1947).
Aż Melania Kierczyńska, uznając sztukę Jerzego Szaniawskiego za zamierzoną, celową, programową i propagandową ze strony Jerzego Szaniawskiego „teatralizację” głównego sporu ideologicznego epoki, wytknęła Autorowi „wszystkie chwyty, za pomocą których Jerzy Szaniawski toruje w swojej sztuce drogę sugestiom irracjonalistycznym” i dowodziła: „Na propagandę czystego irracjonalizmu nie ma chyba dzisiaj miejsca. Ale trudno zaprzeczyć, że propaganda uzupełnienia realizmu przez irracjonalizm, kończąca się apologią krzesania iskier ze słońca szablami z tektury i akcentem pogardy dla prawdy większości, ma reakcyjny społeczno-polityczny wydźwięk i niedwuznacznie reakcyjno-polityczne filiacje” („Spór o realizm. Na marginesie „Dwóch teatrów” Szaniawskiego”, „Kuźnica”1947 nr 18; przedruk w: „Spór o realizm. Szkice krytyczne”, Kraków 1951).
Te ideologiczne, i niby to „teoretyczne”, dyskusje o poetyckim irracjonalizmie i socjalistycznym realizmie najdokładniej opisuje, wykorzystując bogaty aparat naukowy, Lidia Kośka w artykule „Zachrypnięta tuba realizmu. Postulaty i diagnozy pierwszego dziesięciolecia” (druk w: „Dramat(gr. drama), rodzaj literacki (obok epiki i liryki), obejmuj... More i teatr po roku 1945”, Wrocław 1994, s. 69 – 83; autorka także innego artykułu zamieszczonego w tymże tomie: „Stan badań nad polskim Ego dramatem(gr. drama), rodzaj literacki (obok epiki i liryki), obejmuj... More współczesnym (1945-1989)”, s. 9-21). Pod koniec 1955 roku dramaty Szaniawskiego powróciły do polskich teatrów. Najwcześniej przypomnieli je studenci Państwowej Szkoły Teatralnej w Łodzi, grając „Żeglarza” jako pracę dyplomową (w Teatrze Młodego Widza w Łodzi, maj 1955, reżyseria Romana Sykały i Jerzego Antczaka, scenografia Jerzego Kondrackiego, muzyka Edwarda Żuka), oraz teatry z Kalisza i Zielonej Góry: w Państwowym Teatrze im. Wojciecha Bogusławskiego w Kaliszu reżyser Konrad Swinarski (14 V 1955, scenografia Konrada Swinarskiego i Wacława Kosiorka, muzyka Jerzego Procnera), a w Państwowym Teatrze Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze reżyser Zbigniew Koczanowicz (15 VI 1955, scenografia Antoniego Bystronia).
Pod koniec 1955 roku wznowiono fragmenty „Dwóch teatrów” – „Matkę” i „Powódź” (z teatru „Małe Zwierciadło” w II akcie „Dwóch teatrów”) w Warszawie i w Krakowie w dwóch przedstawieniach-składankach: „Powódź” w składance pt. „Niecodzienne zdarzenia” w Warszawskim Teatrze Estradowym „Miniatury” (inscenizacja Tadeusza Mościckiego, scenografia Adama Grzybowskiego, pod kierunkiem reżyserskim Marii Dulęby), a „Matkę” w składance pt. „Profesor Tutka opowiada” na scenie „Estrady Poetyckiej” Starego Teatru w Krakowie (w reżyserii Haliny Gryglaszewskiej, w oprawie plastycznej Jerzego Jeleńskiego).
Pełny dramat doczekał się wystawienia 17 lutego 1957 roku w Państwowym Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie (reżyseria Bronisława Dąbrowskiego, inscenizacja plastyczna Andrzeja Pronaszki, muzyka Witolda Krzemieńskiego).
Bożena Frankowska
PRZYPIS 1:
Przed wybuchem II wojny dano prapremiery 12 sztuk w teatrach i 4 sztuk w Polskim Radiu. W sumie przygotowano 104 inscenizacje (91 w teatrach, a 13 w Polskim Radiu); nie licząc przeniesień (jak z Teatru Rozmaitości czy Teatru Nowego do Teatru Narodowego) albo wznowień (jak w „Reducie”) lub objazdów.
Prapremiery:
1. „Lekcja” (5 IV 1914 – Teatr Nowoczesny w Warszawie, sztuka grana pod pseud. „Szawłowski”, w reżyserii Mariana Brokowskiego-Bryka, scenografii Edwarda Trojanowskiego);
2. „Murzyn” (17 V 1917 – Teatr Polski w Warszawie, reżyseria Witolda Kuncewicza, dekoracje Stanisława Śliwińskiego);
3. „Papierowy kochanek” (28 IV 1920 – Teatr „Bagatela” w Krakowie, reżyseria Ludwika Fritsche);
4. „Ewa” (5 IV 1921 – Teatr Miejski we Lwowie za dyrekcji Michała Tarasiewicza, reżyseria Kazimierza Okornickiego);
5. „Lekkoduch” (12 I 1923 – Teatr „Reduta” w Warszawie, w reżyserii Juliusza Osterwy i Mieczysława Limanowskiego, scenografii Brunona Bryknera);
6. „Ptak” (22 XII 1923 – Teatr Rozmaitości w Warszawie, reżyseria Juliusza Osterwy, dekoracje Wincentego Drabika, muzyka Lucjana Marczewskiego);
7. „Żeglarz” (6 XI 1925 – Teatr Narodowy w Warszawie, reżyseria Stefana Jaracza, dekoracje Wincentego Drabika, muzyka Henryka Adamusa);
8. „Adwokat i róże” (18 I 1929 – Teatr Nowy w Warszawie (w salach Filharmonii), reżyseria Aleksandra Zelwerowicza, dekoracje Wincentego Drabika);
9. „Fortepian” (9 I 1932 – Teatr Narodowy Warszawie, reżyseria Emila Chaberskiego, dekoracje Karola Frycza);
10. „Most” (28 I 1933 – Teatr Narodowy w Warszawie, reżyseria Karola Borowskiego, dekoracje Karola Frycza);
11. „Krysia” (14 III 1935 – Teatr Narodowy w Warszawie, reżyseria Aleksandra Zelwerowicza, dekoracje Stanisława Jarockiego);
12. „Dziewczyna z lasu” (19 I 1939 – Teatr „Ateneum” w Warszawie, reżyseria Stanisławy Perzanowskiej, dekoracje Władysława Daszewskiego).
Prapremiery w Polskim Radiu:
1. „Zegarek” (7 XI 1935, reżyseria Stanisławy Perzanowskiej; wcześniej 28 V 1935 fragmenty);
2. „W lesie” – była to „Matka” z „Dwóch teatrów” (4 II 1937, reżyseria Edmunda Wiercińskiego);
3. „Służbista” (16 XII 1937, reżyseria Janusza Strachockiego);
4. „Srebrne lichtarze” (4 XI 1938, reżyseria Aleksandra Węgierki).
Podczas wojny grano sztuki Jerzego Szaniawskiego w Wilnie i w Dekheila pod Aleksandrią, w teatrach jenieckich oraz tuż przed zakończeniem wojny w oswobodzonym od Niemców Krakowie: „Adwokata i róże”, „Dziewczynę z lasu”, „Ptaka” i Żeglarza” (wg „Rejestr Sztuk – „Szaniawski Jerzy”, w książce Stanisława Marczaka Oborskiego „Teatr czasu wojny 1939-1945”, Warszawa 1967 s. 304).
„Żeglarza” reżyserowała Stanisława Perzanowska w Teatrze Polskim w Wilnie (20 II 1940).
„Ptaka” grał Teatr Żołnierski Samodzielnej Brygady Karpackiej – premiera w Dekheila pod Aleksandrią (1940, w reżyserii Wojciecha Wojteckiego).
„Dziewczynę z lasu” wystawił Teatr im. Juliusza Słowackiego w oswobodzonym od Niemców Krakowie (6 IV 1945, w reżyserii Józefa Karbowskiego).
W teatrach jenieckich (oflagach i stalagach) wystawiano:
„Ptaka” w Arnswalde (18 VIII 1940), Prenzlau (w 2 połowie 1940), Murnau (w kwietniu 1941), Dossel (1 połowie 1943), Sandbostel pod Bremą (16 V 1944);
„Żeglarza” w Arnswalde (20 III 1941), Dossel (we wrześniu 1944) oraz Neubrandenburg (między 1941 a 1943 rokiem),
„Adwokata i róże” w Neubrandenburg (1 połowie 1941).
PRZYPIS 2
Po „Dwóch teatrach” powstały jeszcze sztuki:
– „Kowal, pieniądze i gwiazdy” ( prapremiera 28 IX 1948 w Teatrze Ziemni Pomorskiej w Bydgoszczy i Toruniu);
– „Chłopiec latający” (prapremiera 4 I1958 w Teatrze Polskim w Warszawie);
– „Łuczniczka” z cyklu „Etiudy dramatyczne”;
– „Dziewięć lat” (druk. w „Dialogu”, 1950 nr 12 i 1960 nr 6).
BIBLIOGRAFIA – m.in.:
– o „Dwóch teatrach”: Krystyna Nastulanka „Dwa teatry” Jerzego Szaniawskiego”, Warszawa 1974; Stanisław Rzęsikowski „Dwa teatry” w lekturze szkolnej”, „Polonistyka” 1965 nr 5;
– o „utajonym debiucie” („Lekcji”, 1914): Roman Taborski „Teatry prywatne w walce o nowy repertuar” (druk w: Życie literackie młodopolskiej Warszawy”, Warszawa 1974, s. 161-169);
Roman Taborski „Zapomniany debiut(fr. début), pierwszy występ na scenie, estradzie bądź w... More Jerzego Szaniawskiego”, „Roczniki Humanistyczne” (KUL) 1976 z. 1;
– o Jerzym Szaniawski i jego dramatach: zwięźle a wyczerpująco Szczepan Gąssowski – „Jerzy Szaniawski”, w: „Współcześni dramatopisarze polscy”, Warszawa 1979, s. 299 – 309 – wraz z bibliografią ogólną z lat 1958-1973 i szczegółową poszczególnych dramatów z lat 1946-1958;
– o dziejach inscenizacji: Stanisław Stanik „Inscenizacje sztuk Jerzego Szaniawskiego 1914-1939”, „Pamiętnik Teatralny” 1980, z. 3-4, s. 425 – 460; Eleonora Udalska „Sztuki Jerzego Szaniawskiego na scenach polskich w latach 1944-1969”, „Teatr” 1970 nr 16 (także „Teatr” 1970 nr 23);Eleonora Udalska „Szaniawski na scenie polskiej w okresie powojennym”, „Zeszyty Naukowe Uniwersytety Łódzkiego”, Łódź 1971 (Seria I, z. 82); Ryszard Górski – Przypisy m.in. na temat inscenizacji do tomu I –III „Dramatów zebranych” Jerzego Szaniawskiego, Krakow1958, t. I s. 453-473; tom II, s. 329 – 346; tom III, s. 349- 361;
– w radiowym „teatrze wyobraźni” i na ekranie telewizyjnym: Pola Wert „Jerzy Szaniawski w filmie i telewizji”, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego”, Łódź 1971 (Seria I, z. 82);
Jadwiga Ludwińska „Między obrazem a dźwiękiem (o pisarstwie radiowym Jerzego Szaniawskiego)”, „Przegląd Humanistyczny” 1974 nr 9.
