Przejdź do treści

100 × 100. ARTYŚCI I WYDARZENIA: 100 RAZY TEATR POLSKI NA STULECIE POLSKI ODRODZONEJ I NIEPODLEGŁEJ (40)

20 sierpnia 1945

OTWARCIE PIERWSZEGO POLSKIEGO TEATRU DRAMATYCZNEGO NA ZIEMIACH ODZYSKANYCH – „ZEMSTA” ALEKSANDRA FREDRY W TEATRZE MIEJSKIM W JELENIEJ GÓRZE

„Zemstę” Aleksandra Fredry reżyserowała Stefania Gintel-Domańska. Była aktorką. Przed II wojną światową występowała m.in. w Stołecznym Teatrze Powszechnym kierowanym przez Iwo Galla. Po wojnie organizowała Teatr Narodowy w Rzeszowie (w styczniu 1945 nazwę zmieniono na Teatr Ziemi Rzeszowskiej), w którym pełniła funkcję kierownika artystycznego (dyrektorem był Bogdan Proskurnicki). Już 2 listopada 1944 roku w Sali Domu Związków Zawodowych dali uroczysty koncert, na który obok występu orkiestry symfonicznej złożyły się sceny z II aktu „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Władysława Konarskiego, a 5 maja 1945 roku odbyła się premiera „Zemsty” Aleksandra Fredry w reżyserii Stefanii Gintel-Domańskiej i Władysława Konarskiego. W przedstawieniach grali słuchacze Studia Teatralnego, m.in. Kazimierz Dejmek, Adam Hanuszkiewicz i Ignacy Machowski.

W połowie 1945 roku Stefania Gintel-Domańska, wraz z zespołem młodzieży z Rzeszowa, przybyła do Jeleniej Góry. Już 20 sierpnia wystawiła z tym zespołem ponownie „Zemstę” Aleksandra Fredry w swojej reżyserii i scenografii Stanisława Jarockiego. W zespole byli, oprócz Stefanii Domańskiej, znani już z występów w teatrze rzeszowskim Kazimierz Dejmek, Adam Hanuszkiewicz i Ignacy Machowski oraz słynni później aktorzy, jak m.in. Danuta Cwynarówna, Wiktoria Felczyńska-Ogińska, Sławomir Misiurewicz, Jerzy Sobieraj, Andrzej Szalawski, Jerzy Szpunar, Tadeusz Turkiewicz, Mieczysław Ziobrowski.

Teatr w Jeleniej Górze był pierwszym stałym i zawodowym teatrem uruchomionym na Ziemiach Odzyskanych. Dopiero po nim otwarto stałe zawodowe teatru w Opolu (14 X 1945 – „Moralność pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej w reż. Wacława Zdanowicza, Teatr Miejski w Opolu), Gdyni (26 X 1945 – „Moralność pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej w reż. Wandy Jarszewskiej, Teatr Miejski Komedia w Gdyni), Sopocie (27 X 1945 – „Jutro” Josepha Conrada w reż. Aleksandra Gąssowskiego, Teatr Dramatyczny w Sopocie), Olsztynie (18 XI 1945 – „Moralność pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej w reż. Artura Młodnickiego, Teatr Miejski im. Stefana Jaracza), Szczecinie (26 XII 1945 – „Grube ryby” Michała Bałuckiego w reż. Jana Czabanowskiego, Teatr Mały w Szczecinie), Wrocławiu (premiera 25 XII 1945, oficjalne otwarcie 6 I 1946 – „Śluby panieńskie” Aleksandra Fredry w reż. Teofila Trzcińskiego, Teatr Miejski we Wrocławiu), Gdyni (20 XI 1946 – „Homer i Orchidea” Tadeusza Gajcego, w reż. Iwo Galla, Teatr Wybrzeże w Gdańsku z tymczasową siedzibą w Gdyni), Gdańsku-Wrzeszczu (16 X 1948 – Teatr Wielki) oraz – w latach już pięćdziesiątych – w Zielonej Górze (24 X 1951 – „Zemsta” Aleksandra Fredry), Koszalinie (16 I 1954 – „Śluby panieńskie” Aleksandra Fredry, Bałtycki Teatr Dramatyczny w Koszalinie; od marca 1957 w nowym gmachu ) i Słupsku (1958-14 V 1976 jako scena filialna Koszalina). Działały także, chociaż początkowo dość krótko (samodzielnie lub jako sceny filialne) teatry w: Gorzowie Wielkopolskim (1946-1949), Ełku (1946-1947- teatr objazdowy), Świdnicy (1947-1952), Legnicy (X 1948- VIII 1949) oraz Wałbrzychu (od 16 I 1954).

Faktem jest, że spośród teatrów na Ziemiach Odzyskanych, a zwłaszcza wśród teatrów dolnośląskich, teatr w Jeleniej Górze miał najlepsze warunki. Miasto, a w nim gmach teatru (widownia liczyła 636 miejsc) nie zostały zniszczone. Magazyny i rekwizytoria nie uległy dewastacji czy kradzieży i zawierały wiele potrzebnego sprzętu technicznego, rekwizytów i kostiumów.

W trzydzieści jeden lat później – w roku 1976 – Krzysztof Kucharski, recenzent „Gazety Robotniczej” swój artykuł o Państwowym Teatrze Dolnośląskim im. Cypriana Kamila Norwida zatytułował „Mały teatr ogromny”. I pisał: „Jest najstarszy. Najstarszy na Dolnym Śląsku. Pierwszy raz rozległy się w nim brawa 20 sierpnia 1945 roku. Klaskającym kłaniali się wtedy Adam Hanuszkiewicz, Kazimierz Dejmek, Ignacy Machowski, Sławomir Misiurewicz”.

A cztery lata później 10 października 1980 roku „Kurier Polski” opublikował sprawozdanie Jerzego Zagórskiego pt. „Teatr bohaterski”: „Z powodu różnych uroczystości mniej lub bardziej ważnych (…) nie powinien spłynąć w morze milczenia jeden bardzo istotny jubileusz. Jest nim 35-lecie Teatru im. Norwida w Jeleniej Górze. Karta tego teatru, zarówno pod względem narodowej zasługi, jak i artystycznego waloru, jest szczególnie piękna, dodajmy, że ma wręcz akcenty bohaterskie.

Już bohaterstwem było na tlącym się jeszcze pobojowisku II wojny światowej tak szybkie dotarcie zaimprowizowanego zespołu do tego pięknego miasta u stóp Karkonoszy, by pioniersko zabezpieczywszy gmach i w skromnych warunkach już 23 sierpnia 1945 r. wystąpić z inauguracyjną premierą Fredrowskiej „Zemsty”.

Do Jeleniej Góry podczas pracy zespołu Stefanii Gintel-Domańskiej nad następną premierą – komedią Romana Niewiarowicza „Gdzie diabeł nie może” – do teatru przybył wędrujący wraz z wojskiem Teatr II Armii Wojska Polskiego pod kierownictwem Jerzego Waldena. Aktorzy tego teatru oraz grono wolontariuszy weszli do zespołu Teatru w Jeleniej Górze. Byli to: Maria Altmanówna, Maria Godlewska, Aleksandra Królikowska, Halina Markiewicz, Maria Nochowicz, Irena Orzecka, Jadwiga Pazio-Halkiewicz, Janina Piaskowska, Aniela Rolandowa i Stefania Waldenowa oraz Marian Godlewski, Michał Mroczko, Radzisław Peter, Stefan Rybarczyk, Władysław Staszewski, Stanisław Tubielewicz, Jerzy Walden. Wśród nich sławni i znani jak Irena Remiszewska, Stanisław Bryliński, Marian Nowicki, Jerzy Pietraszkiewicz.

Od nowego 1945/1946 sezonu dyrekcję objął Jerzy Walden. Ale sprawował ją jedynie przez kilka miesięcy do końca sezonu, po czym odszedł do teatrów we Wrocławiu, a teatr w Jeleniej Górze przez kilka miesięcy był nieczynny. Potem kierownictwo artystyczne teatru objęła (1947-1954) jedna z najznakomitszych aktorek polskich, wysoko ceniona na Ziemiach Odzyskanych, a stosunkowo mało znana w Polsce centralnej – Zuzanna Łozińska. Przed wojną była tancerką i aktorką teatrów lwowskich i krakowskich (od 1928), a w latach 1933-1939 kierowała z powodzeniem objazdowym teatrem w Stanisławowie (Teatr im. Stanisława Moniuszki, nazywany też Teatrem Pokucko-Podolskim lub Małopolskim Teatrem Objazdowym). Po wojnie pracowała w teatrach Katowic (1945/1946) i Opola (1946/1947). Kierownikiem administracyjnym za jej czasów był Antoni Biliczak, zasłużony później dyrektor teatru w Gdańsku, Gdyni i Sopocie.

Po Stefanii Gintel-Domańskiej, Jerzym Waldenie, Zuzannie Łozińskiej i Antonim Biliczaku w kierownictwie teatru jeleniogórskiego byli potem Tadeusz Żuchniewski, Władysław Ziemiański, Maria Straszewska, 1955 i Janina Orsza-Łukasiewicz, 1956-1960, Zdzisław Grywałd (1962/1963) i Danuta Bleicherówna (1963/1964 – 1964/1965), Bronisław Orlicz (jako sprawujący opiekę nad teatrem jeleniogórskim dyrektor Teatru Dramatycznego w Wałbrzychu), Tadeusz Kozłowski…

Teatr prowadził objazd ok. 60 miejscowości części województwa wrocławskiego: od Kudowy-Zdroju do Turoszowa, od Bogatyni i Zgorzelca do Polanicy). Miał filie w Świdnicy (1952-1955), w Wałbrzychu (1956-1964) i Legnicy (1958-1959) oraz scenę filialną w Jeleniej Górze pod nazwą Teatr Animacji (2002-2008). A znany był pod różnymi, często zmienianymi, nazwami – jako Teatr Miejski (w sez. 1945/1946 i 1947/1948), Teatr Miasta Jeleniej Góry (1948/1949 – w zespole Teatrów Dolnośląskich obok scen Wrocławia i Świdnicy), Państwowy Teatr Dolnośląski (od 1950). Aż w 1974 roku otrzymał im Cypriana Kamila Norwida.

Z tego powodu w „Wieczorze Wrocławia” ukazał się artykuł Piotra Pietrusińskiego zatytułowany „Trzy powody do wielkiego świętowania w Teatrze im. C. K. Norwida”: „23 kwietnia 1974 r. dla Teatru Dolnośląskiego w Jeleniej Górze był wielkim świętem z trzech powodów. Decyzją Wojewody Wrocławskiego, przy aprobacie Ministerstwa Kultury i Sztuki ta zasłużona dla życia kulturalnego regionu placówka otrzymała nową nazwę: Teatr im. Cypriana Norwida. Wieczorny spektakl „Peer Gynta” H. Ibsena zapoczątkował pięciodniowy przegląd bieżącego repertuaru w ramach wyjazdowej sesji Klubu Krytyki. Po przedstawieniu odbyła się uroczystość szczególnie podniosła: jubileusz 60-lecia pracy artystycznej Zuzanny Łozińskiej – świetnej aktorki, od 30 lat związanej z teatrami dolnośląskimi” („Wieczór Wrocławia” z dnia 27-28 IV 1974).

W dziejach powojennego teatru w Polsce Teatr w Jeleniej Górze zapisał nie jedno ważne zdarzenie, chociaż miał w pracy trudne okresy spowodowane dużą płynnością zespołu aktorskiego. Położył wielkie zasługi dla lokalnej społeczności miasta i regionu oraz tysięcy turystów polskich i cudzoziemskich odwiedzających miasto u stóp Karkonoszy.

Złożyły się na to głośne premiery i współpraca wybitnych ludzi polskiego teatru – gościnne występy legendarnych aktorów (m.in. Mieczysławy Ćwiklińskiej, Ludwika Solskiego), prace znakomitych scenografów (Jan Banucha, Marian Kołodziej, Krzysztof Pankiewicz, Kazimierz Wiśniak), zasłużonych kierowników literackich (Józef Kelera, Janusz Degler) czy dyrektorów teatru.

Spośród dyrektorów Alina Obidniak (od sez. 1973/1974) rozsławiła tę scenę w Polsce i poza jej granicami aż po Amerykę Południową, przyciągnęła do współpracy sławnych artystów rozmaitych scen (dramatycznych, pantomimy, studenckich) i specjalności (aktorów, reżyserów, scenografów), umożliwiła debiuty młodym reżyserom.

Adam Hanuszkiewicz, dyrektor Teatru Narodowego w Warszawie, inscenizował tu „Beniowskiego” Juliusza Słowackiego i „Mickiewicza”. Ryszard Major, założyciel studenckiego teatru „Pleonazmus”, zagrał sztukę Zbigniewa Herberta „Lalek”. Krzysztof Pankiewicz wystawił „Zemstę” Aleksandra Fredry i „Don Juana” Moliera – na dużej scenie, a „W małym dworku” Stanisława Ignacego Witkiewicza i „Przy drzwiach zamkniętych” Jean Paul Sartre‘a – na scenie studyjnej. Henryk Tomaszewski, twórca wrocławskiej Pantomimy, reżyserował „Legendę” i „Protesilasa i Laodamię” Stanisława Wyspiańskiego, „Peer Gynta” Henryka Ibsena, „Sen nocy letniej” Williama Szekspira.

Była to skrupulatna realizacja „Założeń programowych działalności teatru” Aliny Obidniak, kierownika artystycznego Teatru im. Cypriana Kamila Norwida (druk w: „Nota informacyjna IX JST [Jeleniogórskich Spotkań Teatralnych], Jelenia Góra 1978, s. 3- 9; „Premiery, fakty, opinie w latach 1973-1983”, Jelenia Góra 1983, s. 14-15).

Za jej dyrekcji przeprowadzono gruntowny remont i modernizację Teatru. W jednej z sal urządzono Scenę Studyjną (miejsc 80-100) o charakterze eksperymentalnym, Dużą Scenę rezerwując dla wielkiego repertuaru i widowisk musicalowych. Organizowanym od 1969 roku Jeleniogórskim Spotkaniom Teatralnym nadano kształt międzynarodowy (od VII w 1976 roku). Podjęto stałą współpracę z teatrami zagranicznymi (w Budziszynie [Bautzem w NRD], teatrem węgierskim w Vesprem). Rozwinięto występy gościnne w Polsce (Kielce. Kraków, Opole, Poznań, Warszawa, Wrocław) i za granicą (Kolumbia – występy w Bogocie, Kostaryka – San Jose, NRD – Bautzen, Panama, Węgry – Keszthely, Veszprem, Venezuela – Caracas). Otwarto Klub Aktora. Zorganizowano Wszechnicę Teatralną pod kierunkiem profesora Janusza Deglera z Uniwersytetu we Wrocławiu. Prowadzono poradnictwo teatralne dla zespołów amatorskich regionu. Opracowano system imprez parateatralnych dla sanatoriów, domów wczasowych i ośrodków turystycznych.

A wszystkie te działania zaowocowały wprost nieprawdopodobną ilością nagród indywidualnych i zespołowych na festiwalach, wyróżnień w plebiscytach publiczności (Złota Statuetka Fredry, 1975, 1977, 1978) i odznaczeń dla Teatru od władz państwowych („Złota Odznaka „Zasłużony dla Dolnego Śląska”, Medal XXV – lecia Odzyskania Śląska”, Dyplom Honorowy Ministra Kultury i Sztuki dla Teatru „za wybitne osiągnięcia w upowszechnianiu kultury”, 1974; Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski przyznany przez Radę Państwa dla Teatru, 1976).

Po latach wielu dziełem Aliny Obidniak była za dyrekcji Bogdana Koca inscenizacja „Sztukmistrza” – przedstawienia na tematy: „Norwid o Polsce – Norwid o Polakach – Norwid o sztuce’ (30 I 2010, wybór tekstów, opracowanie i reżyseria Alina Obidniak, muzyka i kierownictwo muzyczne Bogdan Dominik, scenografia Janusz Kijański).

Co zaś najważniejsze dla polskiego teatru – na scenach jeleniogórskich za dyrekcji Aliny Obidniak znaleźli miejsce pierwszych sukcesów młodzi

reżyserzy – wybitni, sławni dziś nie tylko w Polsce: od roku 1973 Grzegorz Mrówczyński (Cypriana Kamila Norwida: „Pierścień wielkiej damy”, 15 IX 1973 oraz „Kleopatra i Cezar”, 5 IV 1975; adaptacja „Konopielki” Edwarda Redlińskiego, 27 IV 1974; „Dziady – Część III” Adama Mickiewicza, 7 IV 1978), od 1977 Krystian Lupa („Życie człowieka” Leonida N. Andrejewa, 2 VII 1977; „Nadobnisie i koczkodany” Stanisława Ignacego Witkiewicza, 19 II 1978; „Matka” Stanisława Przybyszewskiego, 4 XI 1979; „Pragmatyści” Stanisława Ignacego Witkiewicza, 1981; „Pieszo” Sławomira Mrożka, 13 II 1982; a ponadto prapremierowe inscenizacje własnych scenariuszy: „Przeźroczysty pokój”, 17 II 1979 oraz „Kolacja”, 27 IV 1980), od 1978 Mikołaj Grabowski („Gra miłości i przypadku” Pierre Marivaux, 8 II 1978; „Szelmostwa lisa Witalisa” Jana Brzechwy, 7 IX 1978, „Z głębokiej otchłani wołam” Stanisława Grochowiaka, 12 XI 1978; „Iwona, księżniczka Burgunda” Witolda Gombrowicza, 16 XII 1978).

Bibliografia, m.in.:

– „Na dawno oczekiwane przedstawienie w tutejszym teatrze szkolnym zaprasza Carl Ludwik Bauer”, Hirschberg 1770-1772 (Schulprogramm Hirsberger Koniglichen Gymnasium 1770-1772;

– Johannes Huebner „Bibliografia śląskiej muzyki i zagadnień teatralnych [„Bibliographie des Schlesischen Musik und Theaterwesens”], Bibliografia Śląska [Schlesische Bibliographie], tom 6 cz. 2 (ogólna historia teatru na Śląsku oraz wg miast na Śląsku Dolnym, Górnym i Austriackim), Wrocław [Breslau] 1934;

– „Spotkanie z Witkacym”, Jelenia Góra 1978;

– „Jelenia Góra – miasto – kultura – teatr”, Jelenia Góra 1979;

– Wydawnictwa teatru – programy wydawane z okazji: premier, Jeleniogórskich Spotkań Teatralnych (od 1969), wyjazdów zagranicznych, jubileuszy Teatru i aktorów.

Bożena Frankowska

Leave a Reply