Przejdź do treści

100 × 100. ARTYŚCI I WYDARZENIA: 100 RAZY TEATR POLSKI NA STULECIE POLSKI ODRODZONEJ I NIEPODLEGŁEJ (38.3 i 4.)

8 maja 1945

PREMIERA W TEATRZE M.ST. WARSZAWY W DNIU BEZWARUNKOWEJ KAPITULACJI NIEMCÓW

3. ZNACZENIE OTWARCIA TEATRU MIASTA STOŁECZNEGO WARSZAWY JUŻ W 1944 ROKU

Przedstawienie „Burmistrza Stylmondu” w Teatrze Miasta Stołecznego Warszawy, jak pięć poprzednich premier tego Teatru od 7 X 1944 do 8 V 1945 (nie licząc licznych koncertów i okolicznościowych programów składanych dla ludności cywilnej i wojska), miało jeszcze inne znaczenie – historyczne, tragiczne, ale i zwycięskie.

Teatr Miasta Stołecznego Warszawy, otwarty 23 listopada 1944 roku był dziesiątym polskim teatrem zorganizowanym na ziemiach Polski uwolnionych od Niemców. Po:

1. Lublinie (1 VIII 1944),

2. Lublinie (12 VIII 1944),

3. Lwowie (19 VIII 1944),

4. Białymstoku (22 IX 1944),

5. Rzeszowie (2 XI 1944),

6. Stoczku w powiecie Łuków (11 XI 1944),

7. Lwowie – drugi teatr (13 XI 1944),

8. Lublinie – trzeci teatr (16 XI 1944),

9. Wilnie (18 XI 1944),

Nie wliczając teatrów amatorskich nawet tak sławnych, jak „Fredreum” w Przemyślu, który wznowił przedstawienia 5 listopada 1944 roku.

W dodatku Teatr Miasta Stołecznego Warszawy wpisał się na listę dwudziestu pięciu teatrów polskich uruchomionych w siedemnastu miastach do 8 maja 1945 roku i zakończenia II wojny światowej. wraz z tymi teatrami dowodził, że niemiecki plan zniszczenia kultury polskiej, mimo zadanych tej kulturze wielkich strat – ludzkich i materialnych – nie tylko poniósł fiasko, ale jeszcze wywarł skutek odwrotny: najpierw mobilizujący Polaków do intensywnej działalności kulturalnej w konspiracji, w wojsku, na emigracji, a w latach 1944 -1945 do szybkiej odbudowy teatru, co pokazało siłę ducha ocalonych – Polaków i zamieszkałych w Polsce osób innych narodowości, którzy mimo nieodżałowanych strat ludzkich i zniszczeń materialnych odbudowywali teatr w Polsce w zawrotnie szybkim tempie. Na terenach uwalnianych spod okupacji niemieckiej natychmiast spontanicznie organizowano rozmaite imprezy artystyczne – koncerty, poranki, wieczory – programy składane muzyki, pieśni, recytacji, pojedyncze przedstawienia dramatyczne, wszystkie zapowiadające uruchomienie stałego teatru i inauguracyjną premierę a po niej ciągłą i regularną pracę sceny. Wśród otwieranych scen były stałe teatry różnych specjalności (dramatyczne, lalkowe, marionetkowe, muzyczne), zarówno zawodowe jak amatorskie, istniejące przed II wojną światową – w Polsce centralnej, na ziemiach włączonych po 1939 roku do III Rzeszy (jak w Bydgoszczy, Gdyni, Katowicach, Poznaniu, Sosnowcu, Zabrzu) lub ZSRR (Grodno, Lwów, Łuck, Wilno). A zaraz po zakończeniu wojny nie tylko dalszych teatrów na dawnych ziemiach polskich, ale także na Ziemiach Odzyskanych – poczynając od Teatru Miejskiego w Jeleniej Górze („Zemsta” Aleksandra Fredry w reż. Stefanii Gintel-Domańskiej, 20 sierpnia 1945).

Z teatrów amatorskich wznowiło pracę słynne „Fredreum” w Przemyślu (5 XI 1944), stały amatorski Teatr Miejskiego Domu Kultury w Tarnowie (1 III 1945), Teatr Spółdzielczy Zrzeszenia Aktorów w Radomiu, Sekcja Dramatyczna Towarzystwa Teatru Polskiego. Bielsku-Białej (18 IV 1945).

Ochrona polskiego języka, polska kultura artystyczna i rozwój oświaty podtrzymujące świadomość narodową Polaków, w dużej mierze przyczyniły się do odzyskania przez Polskę Niepodległości w 1918 roku. Niemcy, wiedząc o tym, najpierw w okresie Dwudziestolecia na ziemiach polskich włączonych do III Rzeszy, a w czasie II wojny światowej na całym okupowanym terenie Polski systematycznie niszczyli polską kulturę, naukę i oświatę, zamykając archiwa, biblioteki, muzea, szkoły średnie, teatry, uniwersytety. Z tego powodu także teatr polski poniósł olbrzymie straty (ludzkie i materialne). A mimo to odradzał się w zawrotnym tempie.

Po latach wojennego terroru, więzień, tułaczki usłyszenie ze sceny polskiego słowa było wielkim przeżyciem. To przeżycie decydowało o spontanicznych działaniach oraz ofiarności obywatelskiej artystów i widzów, o szybkiej odbudowie teatru mimo ogromnych strat, zwłaszcza wśród artystów polskiego teatru.

Wedle ustaleń badaczy – Jana Hulewicza, Stanisława Marczaka-Oborskiego, Marii Rutowskiej i Edwarda Serwańskiego, Tymona Terleckiego, Zbigniewa Wilskiego i Andrzeja Wysińskiego – straty ludzkie objęły ponad 500 aktorów, śpiewaków, tancerzy, muzyków, reżyserów, scenografów, dyrektorów teatru oraz autorów i krytyków:

a). rozstrzelanych przez Niemców w egzekucjach publicznych – na ulicach, w gettach, w

lasach;

b). zamordowanych w niemieckich obozach koncentracyjnych;

c). zamordowanych w więzieniach podczas przesłuchań i tortur (m.in. w Alei Szucha i na

Pawiaku w Warszawie);

d). poległych na froncie i podczas walk w Powstaniu Warszawskiem, zabitych podczas działań

wojennych – bombardowań, ataków miotaczy min, w starciach ulicznych z patrolami

niemieckiej żandarmerii;

e). zmarłych w więzieniach – z ran, głodu, wycieńczenia fizycznego i psychicznego.

Kto ma stalowe nerwy może zapoznać się w ze spisem wybranych artystów i faktów.

Tylko wybranych! – bo wybór pomija wielu artystów, często bardzo wybitnych, którzy zmarli śmiercią naturalną, choć niejednokrotnie spowodowaną zdarzeniami wojennymi, okupacyjnymi, obozowymi i więziennymi, co tę śmierć przyspieszyły lub spowodowały.

4. BIBLIOGRAFIA

Straty kultury polskiej – poniesione nie tylko w wyniku działań zbrojnych II wojny światowej, ale także w wyniku niemieckiego programu niszczenia kultury polskiej podczas okupacji w latach 1939-1945, podczas podboju 1941-1945 dawnych ziem Polski przyłączonych 17 IX 1939 do ZSRR, przed ucieczką Niemców z terenu Polski w okresie 1944-1945 – ogłoszono m.in. w następujących wydawnictwach:

– w 1945 roku: „Straty kultury polskiej 1939-1945”. Praca zbiorowa pod redakcją Adama Ordęgi [Jana Hulewicza] i Tymona Terleckiego, Glasgow 1945;

– w 1946: „Zagłada teatrów warszawskich” Bohdana Korzeniewskiego („Teatr” 1946 nr 1-2);

– w 1946: „Pogrzebana nauka” Mieczysława Rulikowskiego („Teatr” 1946 nr 4, s. 6-7);

– w 1955: „Hitlerowska polityka eksterminacji kulturalnej” Tadeusza Kułakowskiego (Warszawa 1955);

– w 1957: „Najnowsze dzieje Polski” Tadeusza Kułakowskiego (Warszawa 1957, tom III);

– w 1962: „Straty wojenne Polski w latach 1939-1945” (Poznań 1962);

– w 1963: „Kronika lat wojny i okupacji” (Warszawa 1963);

– w 1963: „Straty osobowe teatru polskiego w okresie 1 IX 1939 – 8 V 1963 roku” Zbigniewa

Wilskiego („Pamiętnik Teatralny”, 1963 z. 1-4, s. 369 -376 – spis 316 nazwisk);

– w 1963: „Straty materialne teatru” A. W. [Andrzeja Wysińskiego], obliczone na 16. 000. 000.

dolarów („Pamiętnik Teatralny” 1963 z. 1-4, s. 374);

– w 1964: „Pokłosie „Zeszytu wojennego” („Pamiętnik Teatralny” 1964 z. 4 s. 407-436);

– w 1967: „Teatr czasu wojny 1939-1945. Polskie życie teatralne w latach wojny (1939-1945)” Stanisława Marczaka-Oborskiego (Warszawa 1967 – spis 376 nazwisk);

– w 1976: „Straty osobowe polskiego środowiska teatralnego w latach 1939 – 1945” Marii Rutowskiej i Edwarda Serwańskiego („Przegląd Zachodni 1976 nr 1 – dalsze 60 nazwisk);

– w 1977: „O teatrze czasu wojny” Stanisława Marczaka-Oborskiego („Pamiętnik Teatralny” 1977 z. 3, s. 397 – 400).

Stanisław Marczak – Oborski w książce „Teatr polski podczas wojny” zarejestrował także w przypisach liczne artykuły prasowe oraz wspomnienia (s. 188-237), spis konspiracyjnych wydawnictw teatralnych (s. 321) oraz teatralia w prasie konspiracyjnej ( 310-320) wg tytułów:

1). czasopism politycznych (tygodnik „Biuletyn Informacyjny”, dwutygodnik „Rzeczpospolita Polska”, „Wolna Polska”, „Młodzież”, pismo Frontu Odrodzenia Polski „Prawda”, codzienne pismo ilustrowane „Demokrata”, „Naród”, „Prawda Młodych”, pismo powstańcze „Barykada Powiśla”),

2). czasopism kulturalnych i literackich (miesięcznik literacki „Sztuka i Naród”; „Miesięcznik Literacki”; czasopismo społeczno-literackie „Lewą marsz”; tygodnik kulturalno-artystyczny i oświatowo–szkolny „Kultura Polska”; miesięcznik nauki, sztuki i wychowania „Kultura Jutra”; miesięcznik „Przegląd Spraw Kultury”

CZĘŚĆ II

PRZYPIS NR 1 – PIERWSZE TEATRY OTWIERANE NA ZIEMIACH POLSKICH OD DNIA WYPĘDZENIA NIEMCÓW DO ZAKOŃCZENIA II WOJNY ŚWIATOWEJ

Po Teatrze Miasta Stołecznego Warszawy jako dziesiątym (23 XI 1944) spis obejmuje teatry otwierane na ziemiach należących do Polski po II wojnie światowej oraz na ziemiach utraconych (Lwów, Wilno) i notuje 25 teatrów stałych i zawodowych otwartych w 17 miastach w okresie od 1 VIII 1944 do 8 V 1945. Pomija teatry amatorskie, a także pierwsze organizowane spontanicznie imprezy o charakterze teatralnym (akademie, koncerty, poranki, wieczory, programy składane) oraz pokazy przedstawień przygotowanych jeszcze w konspiracji lub naprędce.

1. 1 sierpnia 1944 w Lublinie: Scena Domu Żołnierza („Śluby panieńskie” Aleksandra Fredry w wykonaniu Teatru I. Polskiej Armii – przemianowanego 28 X 1944 na Teatr Wojska Polskiego, który na inaugurację zagrał na scenie Teatru Miejskiego „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego, w reż. Jacka Woszczerowicza, scenografii Stanisława Teisseyre);

2. 12 sierpnia 1944 w Lublinie: Teatr Miejski otwarty przez Zrzeszenie Aktorskie pod kier. Józefa Klejera („Moralność pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej, w reż. Ireny Ładosiówny);

3. 19 sierpnia 1944 we Lwowie: Państwowy Polski Teatr Dramatyczny na ul. Jagiellońskiej 11, pod dyrekcją Bronisława Dąbrowskiego („Ich czworo” Gabrieli Zapolskiej, w reż. Bronisława Dąbrowskiego – wznowiona tajna premiera; 6 IX 1944 pierwsza premiera powojenna – „Burmistrz Stylmondu” Maurycego Maeterlincka, w reż. Aleksandra Bardiniego); w sierpniu 1945 zespół opuścił Lwów, udając się do Katowic;

4. 22 września 1944 w Białymstoku: Teatr Wojewódzki pod kier. Mariana Mellera („Uciekła mi, przepióreczka” Stefana Żeromskiego, w reż. Gustawy Błońskiej, scenografii Wojciecha Krzysztofiaka i Jerzego Torończyka – grali m.in. Halina Kossobudzka, Józef Kondrat i Jan Świderski; z powodu zniszczenia gmachu teatralnego przedstawienia w Sali Kina „Ton” na Rynku Kościuszki);

5. 2 listopada 1944 w Rzeszowie: Teatr Narodowy pod dyr. Bogdana Proskurnickiego i kier. art. Stefanii Gintel-Domańskiej (fragmenty „Wesela” w reż. Władysława Konarskiego, z Kazimierzem Dejmkiem grającym rolę Jaśka);

6. 11 listopada 1944 w Stoczku (Łukowskim): „Scena Dziecięca” pod kier. Ireny i Tadeusza Byrskich (program składany o charakterze patriotycznym);

7. 13 listopada 1944 we Lwowie: Teatr Małych Form „Miniatury” na ul. Lermontowa 17;

8. 16 listopada 1944 w Lublinie (jako trzeci z kolei): Teatr Małych Form w Centralnym Domu Żołnierza – „Tankietka” (program składany pt. „Ostrym piórem”);

9. 18 listopada 1944 w Wilnie: Państwowe Teatry Polskie pod dyr. Stefana Martyki w gmachu „Lutni” na ul. Gedymina mające dwa zespoły: Zespół Dramatyczny pod kier. Mieczysława Szpakiewicza („Uciekła mi przepióreczka” Stefana Żeromskiego w reż. Stefana Srebrnego) oraz zespół muzyczny pod nazwą Komedia Muzyczna kierowany przez Mieczysława Dowmunta („Król włóczęgów” Rudolfa Frimla, 22 XII 1944); po pożegnalnych premierach (10 III 1945 i 1 IV 1945) Teatr 25 IV 1945 wyjechał z Wilna repatriowany do Torunia;

10. 23 listopada 1944 w Warszawie na Pradze: Teatr Miasta Stołecznego Warszawy (pierwsza premiera „Majster i czeladnik” Józefa Korzeniowskiego, w reż. Janusza Strachockiego, ze scenografią Stanisławy Nowickiej (późniejszej Mrozińskiej; po sztuce występ baletu oraz Reprezentacyjnej Orkiestry Miasta Stołecznego Warszawy);

11. 14 grudnia 1944 w Lublinie (jako czwarty z kolei); teatr lalkowy „Bi-Ba-Bo” pod kier. Stefana Zakrzewskiego;

12. 18 lutego 1945 w Sosnowcu: Teatr Miejski pod dyr. Józefa Pelszyka (dziś: Teatr Zagłębia, nazwa od 1 VII 1955);

13. 19 lutego 1945 w Krakowie: Teatr Miejski im. Juliusza Słowackiego pod dyr. Karola Frycza i Eugeniusza Bujańskiego („Uciekła mi, przepióreczka” Stefana Żeromskiego w reż. Juliusza Osterwy);

14. 10 marca 1945 w Kaliszu: Teatr Miejski pod dyr. Romana Cichockiego (przedstawienie składane grane w sali Domu Rzemieślniczego;

15. 22 marca 1945 w Łodzi: Teatr Wojska Polskiego w Teatrze na ul. Cegielnianej („Wesele” Stanisława Wyspiańskiego);

16. 24 marca 1945 w Bydgoszczy: Teatr Mały pod dyr. (przedwojenną) Antoniego Rodziewicza – na scenie teatru letniego („Zemsta” Aleksandra Fredry);

17. 31 marca 1945 w Krakowie (jako drugi teatr z kolei): Stary Teatr, pod kier. Jerzego RonaldaBujańskiego i kier. art. Andrzeja Pronaszki („Mąż doskonały” Jerzego Zawieyskiego, w reż. Jerzego Ronarda-Bujańskiego);

18. 2 kwietnia 1945 w Katowicach: Teatr im. Stanisława Wyspiańskiego pod dyr. Karola Adwentowicza i Wilama Horzycy („Zemsta” Aleksandra Fredry w reż. Wilama Horzycy, scen. Jana Kosińskiego, z muzyką Romana Palestra); potem nastąpiło połączenie z przybyłym ze Lwowa Polskim Teatrem Dramatycznym pod dyr. Bronisława Dąbrowskiego);

19. 8 kwietnia 1945 w Kielcach: Teatr Województwa Kieleckiego („Damy i huzary” Aleksandra Fredry);

20. 8 kwietnia 1945 we Włocławku: Teatr Ziemi Kujawskiej („Ciotka Karola” Thomasa Brandona);

21. 17 kwietnia 1945 w Poznaniu: Miejski Teatr Marionetek, pod dyr. Haliny Lubicz („Leśny śpiewak” Ryszarda Żochowskiego – wznowienie tajnej premiery);

22. 18 kwietnia 1945 w Bielsku-Białej: Teatr Sekcji Dramatycznej Towarzystwa Teatru Polskiego w Bielsku-Białej, pod dyr. Józefa Chrobaka (program składany pt. „Wolna posada”);

23. 22 kwietnia 1945 w Krakowie (jako trzeci teatr z kolei): Teatr Rapsodyczny pod kier. Mieczysława Kotlarczyka, działający od 1941 w konspiracji, w Sali kina „Wolność” na ul. 18 Stycznia („Grunwald” w reż. Mieczysława Kotlarczyka – montaż tekstów „Grażyny” i „Konrada Wallenroda” Adama Mickiewicza oraz „Zawiszy Czarnego” Juliusza Słowackiego);

24. 27 kwietnia 1945 w Poznaniu: Teatr Polski, pod dyr. (przedwojenna) Władysława Stomy („Uciekła mi, przepióreczka” Stefana Żeromskiego, w reż. zbiorowej);

25. 1 maja 1945 w Łodzi (jako drugi teatr z kolei): Teatr Lalek Centralnego Robotniczego Domu Kultury w Łodzi pod kier. Mariana Glutha („Bajowe bajeczki” Marii Kownackiej w reż. Marty Janic).

A po zakończeniu II wojny światowej w podobnie szybkim tempie uruchamiano dawne i nowe teatry w innych miastach. Wśród nich na Ziemiach Odzyskanych:

– 20 sierpnia 1945: Teatr Miejski w Jeleniej Górze („Zemsta” Aleksandra Fredry w reż. Stefanii Gintel-Domańskiej);

– 14 października 1945: Teatr Miejski w Opolu („Moralność pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej w reż. Wacława Zdanowicza);

– 18 października 1945: Teatr Miejski im. Stefana Jaracza w Olsztynie („Grube ryby” Michała Bałuckiego w reż. Artura Młodnickiego);

– 26 grudnia 1946: Teatr Mały w Szczecinie („Grube ryby” Michała Bałuckiego w reż. Jana Czabanowskiego);

– 6 stycznia 1946: Teatr Miejski we Wrocławiu („Śluby panieńskie” Aleksandra Fredry w reż. Teofila Trzcińskiego);

– 16 października 1948: Teatr Wielki w Gdańsku;

– 24 X 1951: w Zielonej Górze („Zemsta” Aleksandra Fredry);

– 16 I 1954: Bałtycki Teatr Dramatyczny w Koszalinie („Śluby panieńskie” Aleksandra Fredry w reż. Ireny Górskiej);

– 16 I 1960: Teatr Nowy w Zabrzu („Maria Stuart” Juliusza Słowackiego w reż. Danuty Bleicherówny i scen. Andrzeja Cybulskiego);

– 23 XI 1964: w Wałbrzychu („Zemsta” Aleksandra Fredry w reż. Bronislawa Orlicza); . .

PRZYPIS NR 2 – STRATY TEATRU POLSKIEGO – LUDZKIE I MATERIALNE – PONIESIONE PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ Z RĄK NIEMIECKIEGO OKUPANTA

1. Ścinanie toporem – w stołecznym więzieniu niemieckim w Berlinie:

* Nina Veit (Veith), aktorka, absolwentka Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej w

Warszawie – aresztowana przez gestapo, skazana na śmierć, ścięta toporem w marcu 1943

roku w Berlinie; fragment jej listu z więzienia opublikował Stanisław Marczak-Oborski z odpisu aktorki Zofii Małynicz (s. 199-200);

2. Rozstrzelani przez Niemców – w egzekucjach publicznych na ulicach, w gettach, w lasach i w innych miejscach straceń, zabici podczas aresztowania, zamordowani w więzieniach w czasie przesłuchań i tortur:

* Helena Arkawin, aktorka, reżyserka – zamordowana przez Niemców we wrześniu 1943 roku

w Warszawie;

* Jan Bajkowski, recenzent teatralny – zamordowany przez Niemców 17 XI 1943 w Warszawie;

* Janina Biesiadecka, aktorka, aresztowana i zamordowana w Warszawie w styczniu 1944;

* Zygmunt Biesiadecki, aktor, aresztowany i rozstrzelany w Warszawie w styczniu 1944;

* Irena Borowska, aktorka – zastrzelona 17 III 1944 w swoim warszawskim mieszkaniu;

* Emil Breiter, krytyk literacki i teatralny – ukrywał się w Gołąbkach pod Warszawą, aresztowany 23 VI 1943, zamordowany przez gestapo Niemców 23 VI 1943 pod Warszawą;

* Leon Karniol-Bykowski, aktor – zginął w Getcie we Lwowie;

* Anna Chorowiczowa, recenzentka teatralna – rozstrzelana w grudniu 1943 roku w Warszawie;

* Jędrzej Cierniak, twórca i organizator polskich teatrów ludowych – rozstrzelany 2 III 1942 w Palmirach lub w lasach pod Warszawą;

* Józef Cornobis, aktor, reżyser, dyrektor teatru, zastrzelony w Toruniu w 1939 roku (wg innej wersji – w niemieckim obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu);

* Jerzy Czertnerszwer, recenzent teatralny – zamordowany przez Niemców w 1943 roku w

Warszawie;

* Stanisław Essmanowski, romanista, tłumacz, krytyk teatralny, nauczyciel na tajnych kompletach, aresztowany przez gestapo w kwietniu 1941, więziony na Pawiaku – rozstrzelany 2 III 19412 w Palmirach pod Warszawą);

* Wilhelm Fallek, krytyk – zamordowany przez gestapo (wraz z całą rodziną) w lecie 1941 roku

pod miejscowością Brody;

* Ignacy Fik, poeta, krytyk, aresztowany w nocy z 21 na 22 października 1942, w więzieniu na Montelupich w Krakowie i bestialsko torturowany – rozstrzelany 27 XI 1942;

* Tadeusz Frenkiel (Frenkiel-Niwieński), aktor i reżyser, syn aktorów Mieczysława Frenkla i Stanisławy Pysznik, mąż aktorki Anieli Tarnowicz – rozstrzelany 12 II 1943 w Stefanówce (Stefanowie) koło Piaseczna;

* -Alina Halska, aktorka, zamężna Drabikowa – zamordowana w Warszawie w sierpniu 1942;

* Franciszek Freszel, śpiewak – aresztowany w domu przez gestapo (wraz z żoną i teściową), zamordowany prawdopodobnie jesienią 1943 roku przez Niemców;

* Witold Hulewicz, poeta, kierownik literacki teatrów oraz Polskiego Radia w Wilnie i w Warszawie – rozstrzelany 12 VI 1941 w Palmirach;

* Witold Klecki, aktor – rozstrzelany w 1941 roku;

* Antoni Mieczysław Kochanowski, dyrygent, brat Feliksa Kochańskiego, także dyrygenta,

zamordowany 14 V 1943 w Warszawie;

* Józef Krokowski, aktor, reżyser, dyrektor teatru, kierownik literacki, mąż aktorki Ireny Peszyńskiej – rozstrzelany w 1939 roku w Kaliszu;

* Felicja Kruszewska, poetka i dramatopisarka, współpracowniczka prasy podziemnej –

zatrzymana podczas masowego aresztowania pasażerów pociągu – zmarła nagle 19 III 1943 w Radomiu;

* Stanisław Jerzy Kustowski, aktor – zabrany do więzienia podczas łapanki ulicznej – rozstrzelany w 1944 roku jako zakładnik;

* Helena Łopuszańska, aktorka – rozstrzelana 21 VI 1940 w Palmirach;

* Wacław Malinowski, aktor, reżyser – rozstrzelany 6 VIII 1939 pod Łodzią lub w początku IX

1939 w Łodzi;

* Andrzej Marek, właśc. Marek Arnstein (Arenstein), reżyser – zamordowany przez Niemców

w Getcie Warszawskim w 1942 roku;

* Stefan Napierski, właśc. Eiger, poeta, krytyk, redaktor – rozstrzelany w 1940 roku;

* Marian Niżyński, młody poeta i dramatopisarz (pseud. M. Strumiłowski) – zabity w Krakowie 10 IV 1943 przez rozpędzony niemiecki samochód;

* Witold Noskowski, krytyk teatralny, syn krytyka teatralnego Władysława Noskowskiego, mąż aktorki Bronisławy Wojciechowskiej, aresztowany przez gestapo 1 IX 1939 roku tuż po wkroczeniu wojsk niemieckich do Poznania – zamordowany wkrótce w Forcie VII (wg różnych ustaleń: 2 XI 1939 lub pod koniec 1939 roku);

* Antoni Piekarski, aktor, reżyser – zabity 1939 w Bydgoszczy;

* Stanisław Piasecki, krytyk teatralny, założyciel w grudniu 1939 konspiracyjnego tygodnika

warszawskiego „Walka”, od początku 1940 szef propagandy Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW), aresztowany przez gestapo 9 XII 1940 – rozstrzelany 12 VI 1941 w Palmirach pod Warszawą;

* Władysław Pietruszyński, aktor – rozstrzelany 3 XII 1943 w Warszawie;

* Ewa Pohoska, pseud. Halina Sosnowska, uczestniczka teatru tajnego – aresztowana jako

łączniczka i więziona – rozstrzelana 11 II 1944 w ruinach Getta Warszawskiego;

* Stanisław Siezieniewski, aktor – rozstrzelany 3 XII 1943 w egzekucji publicznej na ul. Puławskiej w Warszawie;

* Kazimierz Sroczyński, aktor – zamordowany X 1939 w Łodzi;

* Alfred Stadler, dyrygent – rozstrzelany przez Niemców 2 II 1944 we Lwowie;

* – Michalina Święcka, śpiewaczka operetkowa – zamordowana 6 X 1944 w Warszawie;

* Roman Tański (Śmietański), aktor reżyser, dyrektor teatru, mąż aktorki Heleny Tańskiej,

członek AK (pseud. Rota) działający pod przybranym nazwiskiem Kazimierz Kilański,

aresztowany 26 marca 1944 i uwięziony na Pawiaku w Warszawie – zamęczony w czasie

przesłuchań na gestapo i dobity 26 IV 1944 przez rozstrzelanie;

* Andrzej Tretiak, anglista, germanista, tłumacz, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, syn historyka literatury Józefa Tretiaka, wzięty 3? VIII 1944 podczas Powstania Warszawskiego jako zakładnik, a następnie zamordowany w niewiadomym miejscu i czasie;

* Andrzej Trzebiński (pseud. Stanisław Łomień), poeta i dramatopisarz – rozstrzelany 12 XI 1943 w egzekucji publicznej na ul. Nowy Świat w Warszawie;

* Stanisław Umański, założyciel słynnego teatru „Fredreum” w Przemyślu – rozstrzelany w sierpniu 1941 w miejscowości Zagwoździe;

* Bronisław Wolfsthal, dyrygent – zamordowany przez Niemców 5 IX 1944 w Warszawie podczas Powstania Warszawskiego;

* Maria Wolińska, aktorka rewiowa – rozstrzelana X 1943 w Warszawie;

* Karol Wyrwicz-Wichrowski, aktor i reżyser, mąż aktorki Danuty Lubowskiej, aresztowany 11 maja 1943 przez Niemców – rozstrzelany także przez Niemców 7 VII 1943 w Wilnie;

* Antoni Godziemba-Wysocki, dramatopisarz, dyrektor teatru – zamordowany przez Niemców 14 VIII 1944 w czasie Powstania Warszawskiego;

* Wanda Zieleńczyk, pseud. Dziula, poetka, organizatorka teatru w świetlicy RGO na kolonii WSM na Rakowcu w Warszawie (ul. Pruszkowska 6), autorka pieśni „My ze spalonych miast, my z głodujących wsi” – późniejszego hymnu Gwardii Ludowej, aresztowana 21 lipca 1943 – rozstrzelana 28 VIII 1943 w ruinach Getta Warszawskiego;

* Stanisław Znicz, śpiewak, brat Michała Znicza, śpiewaka – rozstrzelany 1943 przez Niemców w Wilnie;

* Tadeusz Żeleński-Boy, krytyk teatralny, tłumacz – rozstrzelany przez Niemców na Wzgórzach Waleckich we Lwowie 4 VII 1941 wraz z grupą profesorów wyższych uczelni lwowskich;

3. Zamordowani w niemieckich obozach koncentracyjnych:

* Walentyna Aleksandrowicz-Kielanowska, aktorka i dramatopisarka zginęła 29 XI 1943 w niemieckim obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu;

* Wiktor Arnoldt, aktor, czynny w ruchu oporu pod pseud. Zadora – zginął 28 XI 1944 w obozie w Stutthofie, wywieziony tam po Powstaniu Warszawskim;

* Juliusz Bobrowski, aktor, aresztowany w Krakowie latem 1941 i wywieziony do niemieckiego obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu – zginął tam w kwietniu 1942 roku;

* Leopold Brodziński, właśc. Trzebuchowski, aktor, dyrektor teatru, dziennikarz, autor dramatów – zginął w 1942 roku w niemieckim obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu;

* Ignacy Chrzanowski, historyk literatury i teatru – aresztowany 6 listopada 1939 wraz z grupą profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, więziony we Wrocławiu oraz w niemieckich obozach koncentracyjnych Sachsenhausen i Oranienburg pod Berlinem – zginął 19 I 1940 w niemieckim obozie koncentracyjnym w Oranienburgu;

* Czajkowski Stefan, aktor, zaangażowany w pracę konspiracyjną, aresztowany w kwietniu 1942 przez gestapo (wraz z całym personelem restauracji przy ul. Trębackiej w Warszawie, gdzie pracował jako kelner), więziony na Pawiaku, w lipcu 1942 wywieziony do obozu – zginął 2 IX 1942 w niemieckim obozie koncentracyjnym w Auchwitz;

* Henryk Gadomski, kompozytor i dyrygent, autor teatralnych ilustracji muzycznych – zginął w maju 1941 w niemieckim obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu (wszystkie jego kompozycje – niezabezpieczone – uległy zniszczeniu podczas Powstania Warszawskiego);

* Stefan Godlewski, poeta, krytyk – zginął w 1942 roku w niemieckim obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu;

* Wacław Julicz, właśc. Gajdzieński (Gajdziński), pseud. Julicz, aktor, śpiewak, reżyser – zginął 2 II 1945 w niemieckim obozie w Stutthofie;

* Juno Aleksander, właśc. Aleksander Węgierko, reżyser, bratanek aktora Aleksandra Węgierki, działał w konspiracji – zginął ok. 1944 r. w niemieckim obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu;

* Stefan Kołaczkowski, krytyk i historyk literatury, aresztowany 6 XI 1939 wraz z innymi profesorami Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, wywieziony do niemieckiego obozu

koncentracyjnego w Oranienburgu – ciężko chory i zwolniony z obozu zmarł 16 II 1940 w Krakowie wskutek choroby i skrajnego wycieńczenia;

* Stefan Kordowski, aktor i dyrektor teatru, brat aktora Jerzego Kordowskiego, mąż aktorki

Haliny Drochockiej, wywieziony po Powstaniu Warszawskim do obozu – zmarł 30 X 1944 w

niemieckim obozie koncentracyjnym;

* Zygmunt Łempicki, krytyk i historyk literatury, profesor języka i literatury niemieckiej na Uniwersytecie Warszawskim – zginął 21 VI 1943 w niemieckim obozie koncentracyjnym w

Oświęcimiu;

* Jadwiga Migowa, krytyk – zginęła w 1942 roku w niemieckim obozie koncentracyjnym w Ravensbruck;

* Władysław Ostrowski, aktor – zginął w 1942 roku w niemieckim obozie koncentracyjnym

w Oświęcimiu;

* Stanisław Piołun-Noyszewski, krytyk, aresztowany przez gestapo 17 maja 1941, więziony

do 30 VII 1941 na Pawiaku w Warszawie – zginął 21 XII 1941 po przewiezieniu do niemieckiego obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu;

* Leon Pomirowski, właśc. L. Pomper, krytyk teatralny, kierownik literacki teatrów – zginął 31 III 1943 w niemieckim obozie w Majdanku;

* Włodzimierz Preiss, aktor, śpiewak – zginął w 1942 w niemieckim obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu;

* Ludwik Puget (Puszet), rzeźbiarz, ojciec rzeźbiarza Jacka Pugeta, współtwórca kabaretu „Zielony Balonik” w Krakowie – rozstrzelany 27 V 1942 w niemieckim obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu;

* Antonina Sokolicz, właśc. A. Chlewska, aktorka, pisarka, organizatorka teatrów robotniczych aresztowana 28 kwietnia 1942 – zginęła 20 XII 1942 w niemieckim obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu;

* Janusz Staszewski, aktor – zamordowany w 1942 w obozie w Majdanku;

* Mieczysław Węgrzyn, aktor, syn aktora Józefa Węgrzyna, aresztowany w Krakowie 16 kwietnia 1942 roku – zamordowany 27 V 1942 w niemieckim obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu;

* Józef Winiaszkiewicz, aktor i śpiewak operetkowy, reżyser, dyrektor teatru, mąż aktorki Haliny Winiaszkiewicz, aresztowany przez gestapo – zginął 18 VI 1941 w obozie w Majdanku;

* Witold Zacharewicz, młody aktor teatralny i filmowy, wybitnie utalentowany, aresztowany przez gestapo – zginął 8 II 1943 w niemieckim obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu;

4. Polegli lub zabici przez Niemców – podczas działań wojennych, w starciach ulicznych z patrolami niemieckiej żandarmerii czy gestapo, podczas Powstania Warszawskiego 1944:

* Ludwik Berger, aktor, reżyser, działacz harcerski, dowódca (pod pseud. Michał, Hardy, Goliat) kompanii „Howerla” z Pułku AK „Baszta” – zastrzelony 22 XI 1943 w walce ulicznej z niemieckimi żandarmami;

* Wacław Bojarski, poeta – zmarł śmiertelnie raniony przez Niemców po złożeniu

biało-czerwonych kwiatów pod pomnikiem Kopernika na Krak. Przedmieściu w Warszawie;

* Ładysław Buczyński (pseud. Kazik Dębiak), żołnierz Związku Walki Wyzwoleńczej i Gwardii Ludowej, aktywny uczestnik konspiracyjnego życia teatralnego, zginął w walce 17 I 1943 z niemieckimi żandarmami po dokonaniu zamachu na niemieckie kino „Apollo” (po zabiciu kilku żandarmów zastrzelił się ostatnim nabojem);

* Józef Czechowicz, poeta i dramatopisarz – zabity podczas niemieckiego nalotu bombowego na Lublin (9 IX 1939);

* Krystyna Dłuszyńska – poległa w Powstaniu Warszawskim;

* Bohdan Fidziński – poległ w Powstaniu Warszawskim;

* Tadeusz Gajcy, poeta, walczył w Powstaniu Warszawskim w randzie podchorążego (pseud.

Topornicki i Topór) – poległ 14 VIII 1944 podczas Powstania Warszawskiego;

* Bolesław Gorczyński, dyrektor teatrów, reżyser, dramatopisarz – zabity 6 IX 1944 przez pocisk niemiecki podczas Powstania Warszawskiego;

* Karol Irzykowski, krytyk i dramatopisarz – zmarł 2 IX 1944 w szpitalu w Żyrardowie pod Warszawą w wyniku ran odniesionych podczas Powstania Warszawskiego;

* Karol Jarszewski, aktor – zamordowany przez Niemców 5 VIII 1944 podczas Powstania

Warszawskiego;

* Jan Jaszczołt-Sulima, aktor, śpiewak – zginął podczas Powstania Warszawskiego;

* Juliusz Kaden-Bandrowski, pisarz

* Łucja Kabak, aktorka – zginęła we wrześniu 1944 podczas Powstania Warszawskiego;

* Maria Kaupe, śpiewaczka – zginęła 28 IX 1944 od niemieckiej bomby podczas Powstania

Warszawskiego;

* Józef Kempa, aktor, mąż aktorki Haliny Kamińskiej – poległ 13 VIII 1944 w Powstaniu;

* Janina Krzymuska, aktorka – zginęła IX 1944 podczas Powstania Warszawskiego;

* Jerzy Kirkor – poległ w Powstaniu Warszawskim;

* Maria Malanowicz-Niedzielska, aktorka – zastrzelona 8 X 1943 w czasie akcji AK mającej na celu likwidację niemieckiego agenta, właściciela kawiarni warszawskiej „Za Kotarą” przy ul. Mazowieckiej;

* Wanda Maliszewska – poległa w Powstaniu Warszawskim;

* Leopold Maliszewski – poległ w Powstaniu Warszawskim;

* Mariusz Maszyński, aktor – zabity 6 VIII 1944 podczas Powstania Warszawskiego;

* Bronisława Michalska, aktorka, absolwentka studium aktorskiego przy Teatrze Polskim w

Białymstoku prowadzonym przez Aleksandra Węgierkę – poległa w Postaniu Warszawskim;

* Stanisław Miłaszewski, poeta i dramatopisarz – zabity 10 VIII 1944 podczas Powstania Warszawskiego;

* Feliks Norski, aktor – zginął podczas Powstania Warszawskiego;

* Józef Orwid, aktor – zginął 13 VIII 1944 podczas Powstania Warszawskiego;

* Andrzej Osiński – poległ w Powstaniu Warszawskim;

* Maria Przybyłko-Potocka, wybitna aktorka – zmarła z ran 30 VIII 1944 po wybuchu bomby

podczas niemieckiego nalotu na Mokotów;

* Helena Gottowt-Sulima, aktorka – zmarła podczas Powstania Warszawskiego;

* Edmund Szafrański, aktor – poległ we wrześniu 1944 w Powstaniu Warszawskim;

* Jerzy Szyndler, aktor i reżyser – poległ 3 lub 22 IX 1944 na Starym Mieście podczas Powstania Warszawskiego;

* Józef Śliwicki, aktor, reżyser, prezes ZASP – zmarł 7 X 1944 w Jędrzejowie po deportacji z

Powstania Warszawskiego;

* Maksymilian Szacki (pseud. Wiktor), aktor – poległ w akcji;

* Alina Wiewiórska – poległa w Powstaniu Warszawskim;

* Wanda Vorbond-Dąbrowska, piosenkarka – zginęła 26 IX 1939 w Warszawie;

* Tadeusz Żelski, właśc. Brick, aktor- zaginął podczas Powstania Warszawskiego;

5. Osoby zaginione lub zmarłe w niewyjaśnionych okolicznościach i miejscu.

* Aleksander Balcerzak, aktor;

* Juliusz Balicki, aktor;

* Irena Brenoczy, aktorka;

* Bronisława Bronicz, aktorka;

* Jerzy Chodecki, aktor;

– 22 –

* Edward Czerwiński, aktor;

* Jerzy Gołaszewski, aktor, dyrektor teatru;

* Adam Górecki, aktor;

* Władysław Kisielewski, aktor;

* Jerzy Klimaszewski, śpiewak;

* Feliks Kochański, dyrygent;

* Bronisława Koyałłowicz, aktorka;

* Stanisław Kustowski, aktor;

* Józef Lehrer, dyrygent;

* Jan Lenczewski, aktor;

* Władysław Lenczewski, aktor;

* Jan Leśniowski, aktor;

* Stefan Michalak, aktor;

* Jadwiga Mieczyńska, aktorka;

* Edmund Minowicz, aktor i śpiewak kabaretowy;

* Stefan Morozowicz, aktor;

* Helena Okornicka (pseud. Miłosz), aktorka;

* Zbigniew Opolski, aktor;

* Piotr Orłowski, aktor;

* Marian Peliński, aktor;

* Julia Romowicz, aktorka;

* Mieczysław Rudkowski, aktor , dyrektor teatru;

* Zygmunt Rzęcki, właśc. Goldfluss, aktor;

* Olaf Słupski, aktor;

* Janina Sobotkowska-Szafrańska, aktorka;

* Stefan Stańczyk-Nadworny, aktor;

* Janusz Staszewski, aktor;

* Jerzy Świętochowski – Lawina, kompozytor;

* Adam Tartakowicz, aktor;

* Zygmunt Tokarski, aktor, śpiewak;

* Kazimierz Vorbrodt, aktor;

* Aleksander Węgierko, aktor, reżyser (zaginął 1941);

* Aleksander Wiliński, dyrygent;

* Michalina Winiaszkiewicz;

* Karol Wojciechowski, aktor;

* Antoni Wzorczykowski, aktor;

* Wacław Zabielski, aktor;

* Marian Zajączkowski, aktor;

* Stefan Zborowski, aktor, reżyser;

* Lili Zielińska, aktorka;

6. Osoby aresztowane przez gestapo, przesłuchiwane w więzieniach (m.in. w Alei Schucha w Warszawie), zesłane do niemieckich obozów koncentracyjnych i cudem nie tylko ocalałe, ale w kilku wypadkach uwolnione na skutek rozmaitych zabiegów (nie wyłączając pieniężnych):

– Karol Adwentowicz – aresztowany 27 VIII 1942, więziony na Pawiaku w Warszawie;

– Gustaw Buszyński, aresztowany 19 III 1941;

– Bronisław Dardziński – zesłany do niemieckiego obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu (nr 13.579);

– Wojciech Dzieduszycki, w obozie Pustków, koło Dębicy;

– Stanisław Grzesiuk, piosenkarz, w obozie w Gusen;

– Adam Grzymała-Siedlecki, krytyk i komediopisarz – aresztowany w Warszawie 11 XI 1942;

– Stefan Jaracz – zesłany do niemieckiego obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu (od 6 czerwca 1941; nr 13 580), stracił słuch w wyniku uderzenia przez gestapowca;

– Fryderyk Jarossy – aresztowany w Warszawie 24 X 1939;

– Ryszard Kiss-Orski, scenograf

– Bohdan Korzeniewski, historyk teatru i krytyk teatralny, aresztowany 17 IX 1940, po śledztwie

w Alei Szucha zesłany do niemieckiego obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu (nr 4880);

– Zofia Małynicz, aktorka – aresztowana w Warszawie 15 III 1941;

– Mieczysław Milecki, aktor – aresztowany 19 III 1941;

– Janina Niczewska, aktorka – aresztowana w Warszawie 15 III 1941, po ucieczce z więzienia

ukrywała się do końca wojny;

– Roman Niewiarowicz, aktor, komediopisarz, reżyser, aresztowany w Warszawie 17 V 1943, zesłany do niemieckiego obozu koncentracyjnego w Gross-Rosen (Rogoźnica);

– Zbigniew Sawan – zesłany do niemieckiego obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu;

– Leon Schiller – zesłany do niemieckiego obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu (od 6 VI 1941; nr 13. 581)

– Ewa Stojowska, aktorka – aresztowana w Warszawie 15 V 1943;

– Arnold Szyfman, dyrektor teatru, aresztowany 22 XI 1939, a po uwolnieniu z więzienia

aresztowany ponownie 1 III 1940;

– Józef Węgrzyn, aktor aresztowany w Warszawie 17 XII 1939 – za przedwojenną rolę parodiującą Adolfa Hitlera w sztuce „Genewa” George Bernarda Shawa wystawionej w Teatrze Polskim w Warszawie;

– Marian Wyrzykowski, aktor, aresztowany 19 III 1941;

– Maria Zarębińska, aktorka, żona poety Władysława Broniewskiego – zesłana do Oświęcimia 3 V 1943, a następnie do Altenburgu, kobiecej filii Buchenwaldu;

STRATY MATERIALNE

Obejmują gmachy teatralne oraz zbiory archiwalne i biblioteczne. Bezcenne zbiory teatralne zostały zrabowane lub zniszczone wraz z gmachami nie tylko teatrów, ale także archiwów, bibliotek, instytutów, muzeów, szkół i zbiorów prywatnych.

a). spalenie lub zburzenie 28 gmachów teatralnych, w tym w Warszawie gmachy: Teatru Narodowego, Teatru Wielkiego, Teatru Letniego w Ogrodzie Saskim, Teatru Małego, Teatru Nowego, Teatru Praskiego, kompleksu teatrów na ul. Karowej;

b). zdewastowanie większości ocalałych budynków i kradzież urządzeń technicznych;

c). zajęcie pomieszczeń i likwidację Polskiego Radia w Warszawie (18 X 1939), połączoną z nakazem oddania odbiorników radiowych (1 XI 1939);

d). zajęcie Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie (15 XI 1939), a następnie uruchomienie tam stałej sceny niemieckiej („Staatstheater des Generalgouvernements”);

e). zarekwirowanie Teatru Polskiego w Warszawie (po odbudowie dokonanej przez Polaków pod kierunkiem Arnolda Szyfmana) i przemianowanie na Theater der Stadt Warschau (otwarcie 6 X 1940 jako teatru „nur fur Deutsche” w obecności gubernatora Hansa Franka);

f). likwidację wszelkich polskich placówek związanych z polska kulturą, nauką i oświatą w Generalnej Guberni oraz na ziemiach włączonych do III Rzeszy (na Pomorzu, w Poznańskiem, na Śląsku), jak biblioteki, kina, muzea, szkoły średnie i wyższe, teatry, uniwersytety;

g). spalenie lub zniszczenie wielu bibliotek i archiwów teatralnych;

h). rabunek zabytkowych zbiorów teatralnych, czego dowodem m.in. zrabowanie rękopisów

najstarszych dramatyzacji liturgicznych i dramatu liturgicznego „Visitatio Sepulchri” [„Nawiedzenie Grobu”] zapisanego w „Pontificale Plocense” z XII w., które zrabowane z Biblioteki Seminarium Duchownego w Płocku do dziś znajdują się w Bayerische Staatsbibliothek w Munchen).

i). niszczenie polskich pomników w Krakowie, Łodzi, Warszawie i innych miastach (m.in. 9 XI 1939 wysadzenie w powietrze pomnika Mikołaja Kopernika w Łodzi, 17 VIII 1940 zburzenie pomnika Adama Mickiewicza w Krakowie…)

Bożena Frankowska

Leave a Reply