Przejdź do treści

100 X 100. ARTYŚCI I WYDARZENIA: 100 RAZY TEATR POLSKI NA 100-LECIE POLSKI ODRODZONEJ I NIEPODLEGŁEJ (2)

1O XI 1918

CHCEMY BYĆ I BĘDZIEMY PRAWOWITYMI OBYWATELAMI KRAJU (…) NIE CHCĄC POZOSTAWAĆ W TYLE ZA TWÓRCZĄ FALĄ ORGANIZUJĄCEGO SIĘ ŻYCIA POLSKIEGO”

To słowa z „Odezwy” organizatorów Związku Artystów Scen Polskich z 10 listopada 1918 roku.

Po klęsce Powstania Styczniowego, poprzedzonej licznymi ciężkimi walkach z wojskami państw zaborczych, Polacy uznali za nakaz patriotycznej postawy pozytywistyczną pracę od podstaw. Siła gospodarcza i społeczna Kraju oraz wysoki poziom oświaty i kultury, nieleżące w interesie państw zaborczych, miały z czasem podyktować Europie uwolnienie Polski od niewoli. W tę pracę wpisywała się także odpowiedzialność za losy polskiego teatru i środowiska teatralnego ze wszystkich zaborów: kształcenie aktorów, tworzenie wartościowego repertuaru, artystyczne doskonalenie przedstawień.

W październiku 1918 roku – w sytuacji zbliżającego się końca I wojny światowej i podejmowanych starań dla odzyskania niepodległości – wszystkie niemal środowiska Polaków myślały już o organizacji życia w niepodległej Polsce. Wśród nich aktorzy debatowali nad kształtem swojej przyszłej organizacji.

Rozmowy prowadzono w teatrach, kawiarniach, domach prywatnych. Wreszcie aktor Józef Śliwicki [na zdjęciu], mający doświadczenie w pracach związkowych, zainicjował w teatrach warszawskich spotkania, na których wybrano 26 przedstawicieli na pierwsze zebranie organizacyjne. Reprezentowali 12 teatrów: Artystyczny, Letni, Mały, Miraż, Nowoczesny, Nowości, Polski, Powszechny, Praski, Rozmaitości, Staszica, Wielki. Dnia 29 X 1918 odbyło się pierwsze zebranie, na którym zapadło postanowienie utworzenia organizacji pod nazwą Związek Artystów Scen Polskich (ZASP) – pod nazwą podsuniętą przez Juliusza Osterwę, który podczas przymusowego pobytu w Rosji stworzył w Kijowie związek pod tą nazwą, obejmujący pracowników wszystkich specjalności teatralnych.

Do Komisji Organizacyjnej ZASP wybrano 9 osób, wśród nich Stefana Jaracza, Jana Kochanowicza, Juliusza Osterwę, Mieczysława Szpakiewicza, Józefa Śliwickiego, Ludwika Śliwińskiego, Aleksandra Zelwerowicza. Komisja miała za zadanie w ciągu pięciu tygodni opracować statut związku. Pracowała w atmosferze burzliwej sytuacji politycznej w całej Europie. Niemcy były ogarnięte nastrojami rewolucyjnymi, w Rosji władza radziecka walczyła z przeciwnikami wewnętrznymi i wojskami interwencji państw Europy, na Bałkanach rozwijał się ruch narodowo-wyzwoleńczy. Całą Polskę ogarniała jedna myśl o niepodległości, zwłaszcza wobec spodziewanego powrotu Józefa Piłsudskiego z więzienia w Magdeburgu.

Dnia 10 XI 1918 Komisja Organizacyjna ZASP odbyła nadzwyczajne posiedzenie w teatrze Rozmaitości w Warszawie przy ulicy Wierzbowej i uchwaliła zwołanie na 21 XII 1918 Wiecu Konstytucyjnego, na którym Związek Artystów Scen Polskich ma się stać faktem dokonanym.

I wydała do wszystkich aktorów polskich „Odezwę w sprawie powstania Związku Artystów Scen Polskich”.

Andrzej Kazimierz Wysiński, historyk teatru i badacz dziejów ZASP- u, uznał tę „Odezwę” za „deklarację historyczną (…), pierwszy wolny manifest aktorstwa, przyjęty ze zrozumiałym uczuciem radości” („Związek Artystów Scen Polskich 1918 – 1950”, Warszawa 1979, s. 33). Organizacyjna inicjatywa aktorska wyprzedziła mianowanie Ministra Sztuki i Kultury Niepodległej Polski (17 XI 1918 – Medard Downarowicz; 16 I 1919 zastąpił go w rządzie premiera Ignacego Paderewskiego – Zenon Przesmycki-Miriam) i dekret o powołaniu Ministerstwa Sztuki i Kultury (5 XII 1918).

Organizatorzy ZASP u pisali w „Odezwie”: „Brzemienna w wielkie wypadki chwila dziejowa jest świadkiem radosnego dnia pracowników scen polskich – faktu powstawania powszechnego, wszystkie placówki teatralne w Polsce obejmującego, Związku Artystów Scen Polskich. Nie chcąc pozostawać w tyle za twórczą falą, organizującego się życia polskiego, postanowili artyści scen warszawskich dać impuls do połączenia wszystkich pracowników teatralnych w Polsce w jedną, na autonomiczne sekcje podzieloną, korporację, która by była w stanie szczerze i gorliwie przyczynić się do rozkwitu sztuki scenicznej w odradzającej się Ojczyźnie, a to – w pierwszym rzędzie – przez podniesienie stanu aktorskiego, jako też całej współpracującej z nią społeczności teatrowej, tak pod względem artystycznym i obywatelskim, jak i ekonomicznym. Minęły czasy, kiedy aktor polski był pariasem wykluczonym poza nawias życia społecznego, chcemy być i będziemy prawowitymi obywatelami kraju, gorliwie dla dobra sztuki oraz ogólnego szczęścia współdziałającymi”.

Od 14 grudnia 1918 roku pracowało biuro organizacyjne, udzielające informacji i wydające karty wstępu na Wiec Konstytucyjny aktorstwa z całej Polski, który odbył się 21 XII 1918 w Teatrze „Rozmaitości”.

Obrady otworzył Józef Śliwicki, proponując na honorowego przewodniczącego obrad Wincentego Rapackiego, co zebrani przyjęli jednogłośnie wśród burzliwej owacji. Obrady prowadził Mieczysław Frenkiel. Referat programowy „O ekonomicznej i ideowej roli Związku” wygłosił Jan Kochanowicz. We wnioskach uchwalonych przez delegatów znalazły się postulaty o kontraktach zawieranych przez aktorów z dyrekcjami na cały sezon teatralny od początku września do końca sierpnia, o roztoczeniu opieki nad aktorami powracającymi do Kraju z niewoli, z zesłania, z tułaczki, o upaństwowieniu lub przejęciu przez władze samorządowe teatrów w większych miastach. Stefan Jaracz i Franciszek Frączkowski odczytali kolejne z 15 punktów statutu.

Powołanie do życia Związku Artystów Scen Polskich (ZASP) stało się faktem, gdy w lutym 1919 roku zgodnie z dekretem o pracowniczych związkach zawodowych ogłoszonym w „Dzienniku Praw Państwa Polskiego” (1919 nr 15) Związek został wpisany do rejestru stowarzyszeń i związków zawodowych. Do pierwszego Walnego Zjazdu Delegatów, który odbył się w Warszawie 19 kwietnia 1919, działał Tymczasowy Zarząd ZASP-u. Związek działa do dziś; tylko w latach 1950-1981 z nakazu władz PRL zastąpiło go Stowarzyszenie Polskich Artystów Teatru i Filmu (SPATiF-ZASP).

W dziejach teatru polskiego i polskich artystów ZASP odegrał ważną rolę, zarówno w dziedzinie artystycznej, edukacyjnej, jak socjalnej. Już na przełomie 1919 i 1920 roku miała miejsce pierwsza inicjatywa charytatywna – zbiórka na „Gwiazdkę” dla żołnierza polskiego, za co dziękował listem Józef Piłsudski 20 I 1920. Potem była m.in. budowa od 8 IV 1925 i otwarcie 13 V 1927 Schroniska Artystów Weteranów Scen Polskich im. Wojciecha Bogusławskiego w Skolimowie pod Warszawą.

Ważną rolę artystyczną odgrywał zarówno w Polsce niepodległej w dwudziestoleciu jak w konspiracji i na emigracji podczas II wojny światowej oraz w odbudowie życia teatralnego po roku 1945.

Z pierwszych inicjatyw trzeba wspomnieć: zwołanie w Warszawie I Zjazdu Reżyserów Scen Polskich (13-14 XI 1919) i Konferencji Krajowej w sprawie ujednolicenia polskiej wymowy scenicznej (6 -7 XII 1923), założenie pisma teatralnego „Scena Polska” (od 27 XI 1919 – miesięcznik, 9-11 IV 1925 przekształcony w kwartalnik historyczno-teatralny) i Polskiego Instytutu Teatrologicznego mającego 4 działy: biblioteczno-archiwalny, muzealny, wydawniczy i popularyzatorski (6 X 1925, pierwszy dyrektor – Wiktor Brumer, przewodniczący Rady Instytutu – Jan Lorentowicz).

Nie mniejsze znaczenie miało systematyczne przeprowadzanie ważnych uchwał na kolejnych Walnych Zjazdach Delegatów ZASP-u: na I Walnym Zjeździe (17-19 IV 1919) – m.in. projekt rocznego kontraktu pracy aktora oraz corocznie obchodzone w całym kraju (od 13 II 1920) święto „Dzień Aktora”; na III Walnym Zjeździe (24-26 III 1921) tzw. przymus organizacyjny czyli obowiązek należenia aktorów do ZASP-u i angażowania się do teatrów, które zawarły z Zarządem Głównym ZASP roczne umowy tzw. konwencje; na V Walnym Zjeździe (29·31 III 1923) utworzenie sekcji reżyserskiej.

Historycznym osiągnięciem stało się zorganizowanie Il Nadzwyczajnego Zjazdu ZASP (8 – 11 XIV 1936). Stanisław Marczak-Oborski w „Kronice życia teatralnego w Polsce 1918-1939”, wydrukowanej w „Pamiętniku Teatralnym” (1977 z. 3, s. 332-333), napisał, że ten Zjazd stał się „największą i najważniejszą manifestacją programową środowiska teatralnego w Dwudziestoleciu. Wyczerpujące referaty czołowych artystów teatru poddają krytycznej analizie stan obecny i przedstawiają postulaty na przyszłość”. Dokumentacją obrad tego Nadzwyczajnego Zjazdu jest wydany specjalny numer „Sceny Polskiej” (wrzesień 1936) pt. „Pamiętnik Nadzwyczajnego Zjazdu delegatów Z. A. S. P. poświęconego sprawom i zagadnieniom artystycznym” pod redakcją Tymona Terleckiego (Warszawa 1936).

Po przemówieniach powitalnych (Prezes ZASP Józef Śliwicki, Dr Władysław Zawistowski, Naczelnik w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Jan Pohoski, Wiceprezydent Miasta Warszawy, Stanisław Klukowski ze Związku Zawodowego Pracowników Teatralnych i Centrali Robotniczej, Jan Adolf Hertz ze Związku Autorów Dramatycznych) referat programowy wygłosił Leon Schiller.

Zjazd obradował na temat programu szkolnictwa teatralnego (na Wydziale Sztuki Aktorskiej i Wydziale Sztuki Reżyserskiej PIST, w uczelniach poza PIST-em i na prowincji) oraz o kwalifikacjach zawodowych.

Omawiano organizację pracy w teatrze (aktora, reżysera, dekoratora i zespołu technicznego, dramaturga). Wiele czasu i miejsca poświęcono „Stanowi obecnemu i reorganizacji teatrów w Polsce” zarówno w Warszawie (teatry TKKT, teatry prywatne, Powszechny Teatr Stołeczny), jak poza Warszawą (teatrom stałym, a także objazdowym, jak Wileński Teatr Objazdowy, Wołyński Teatr Objazdowy), problemom „Opieki Rządu nad Sztuką Teatralną” i „Organizacji widowni”. Poruszono sprawy teatru dla dzieci i młodzieży, teatru na wsi, problemy współpracy teatru z radiem i filmem oraz innym rodzajom teatru niż teatr dramatyczny (opera, balet, operetka i rewia, manifestacje artystyczne polskiego aktorstwa).

Głos zabierali referując poszczególne zagadnienia lub w dyskusji najwybitniejsi przedstawiciele świata teatralnego, „sam kwiat” zarówno aktorstwa jak reżyserii (Ewa Kunina, Zofia Małynicz, Stanisława Wysocka, Karol Adwentowicz, Zygmunt Chmielewski, Dobiesław Damięcki, Bronisław Dąbrowski, Stefan Jaracz, Jan Kochanowicz, Jan Kreczmar, Juliusz Osterwa, Leopold Pobóg-Kielanowski, Wacław Radulski, Henryk Szletyński, Janusz Warnecki, Edmund Wierciński, Marian Wyrzykowski, Aleksander Zelwerowicz, Zbigniew Ziębiński), ponadto plastycy (Władysław Daszewski), przedstawiciele radia (Witołd Hulewicz) i filmu (Antoni Bohdziewicz), krytycy, pisarze, teoretycy teatru (Czesław Strzelecki, Tymon Terlecki, Jerzy Zawieyski).

W 1929 roku wydano pierwszy zarys dziejów ZASP-u pt. „Związek Artystów Scen Polskich 1919-1929 (Warszawa 1929). Historia ZASP-u była przedmiotem badań Andrzeja Kazimierza Wysińskiego, który opisał dzieje i prace ZASP-u: od powstania do likwidacji w 1950 roku w książce „Związek Artystów Scen Polskich 1918-1950. Zarys monograficzny” (Wrocław 1979, „w ramach problemu międzyresortowego” pt. „Pomniki kultury źródłem świadomości narodu”), potem dzieje ZASP-u po odnowieniu w artykule „Związki teatralne”, zamieszczonym w wydawnictwie pod redakcją Marty Fik „Teatr – Widowisko” (Warszawa 2000, s. 533-545); dzieje Związku poza granicami Polski w publikacji: „Związek Artystów Scen Polskich za Granicą 1942-1987” („Pamiętnik Teatralny” 1988. z. 1-2; por. na ten temat: „Ojczyzna w sercach”, Prace Kongresu Kultury Polskiej, Londyn 1985; „Polskie więzi kulturowe na Obczyźnie”, Londyn 1986 – Polskie Towarzystwo Kulturowe na Obczyźnie;„Cud nad Tamizą. 25 lat Polskiego Ośrodka Społeczno-Kulturalnego”, Londyn 1989).

Bożena Frankowska

Leave a Reply