Biedny Garbaczewski patrzy na wieś

Spektakl „Chłopi” Garbaczewskiego zaczyna się od zadziwiająco nieumiejętnie przeczytanego przez Barbarę Wysocką opisu nadejścia zimy z II tomu oryginału. W trakcie tego czytania aktorzy, poubierani w białe kombinezony i połączeni w pary nałożonymi na głowy białymi pończochami, odgrywają ruchowy performance – przesuwają się gromadnie od jednej metalowej konstrukcji do drugiej, niczym śnieg – główny „bohater” odbywającej się nad sceną projekcji. W toku przedstawienia okaże się, że te przypominające cebulę, bądź kobiecą spódnicę w ludowym tańcu konstrukcje, to lipieckie chaty. Zabieg wydaje się prosty: aktorzy przez pół godziny wykonują śmiertelnie nudny performance, żeby pokazać, że do Lipiec przyszła zima. Co ciekawe, przez cały czas trwania spektaklu ma się wrażenie, że choć wydarzenia sceniczne następują w miarę zgodnie z chronologią powieści, wciąż trwa zima. Spektakl kończy się opisem późnej jesieni, która przecież za chwilę przejdzie w zimę – tak jakby pokazywana przez Garbaczewskiego rzeczywistość zacięła się w jakimś psychodelicznym zapętleniu, przeżywając swoisty Dzień Świstaka.

Rzeczywistość pokazywana przez Garbaczewskiego za pomocą ikonicznej powieści Reymonta to nic innego, jak nasza współczesna Polska. Zresztą, nie da się inaczej – „Chłopi” są wszak najważniejszą polską epopeją napisaną prozą, a epopeja ze swej definicji przedstawia daną społeczność w całej okazałości: obyczajowej, społecznej, historycznej i metafizycznej. Adaptacja(łac. adaptare = przystosowywać), przystosowanie utworu li... More tego rodzaju dzieła literackiego na scenę z góry skazana jest zatem na takie właśnie odczytanie. Garbaczewski to wie i wykorzystuje. Starając się być wierny głównym założeniom powieściowej fabuły, wybiera z niej te fragmenty, motywy czy sceny, które mu pasują do dzisiejszej sytuacji Polski i Polaków. Nie tyle nawet pasują, ile się z tą rzeczywistością rymują. Dla przykładu weźmy choćby kwestię oporu wobec dziedzica, który rąbie gromadzki las, samosąd wspólnoty nad Jagną czy kwestię obsesyjnego wprost pożądania ziemi. Nawet wybór zimy, jako głównej pory roku w Polsce oraz swoiste zapętlenie rzeczywistości w tym kontekście również jawią się jako metafora społeczno-polityczna, dodatkowo wzmacniana środowiskowymi żartami na temat przemarzniętych kartofli w teatrach: Polskim i Starym, czy gry słownej z nazwiskami artystów, biorących udział w procesie powstawania przedstawienia. Głównym tematem tego spektaklu jest zatem nasza współczesna społeczno-polityczna rzeczywistość. Spektakl stawia diagnozę i pokazuje, jak jest. A jest źle. A może i gorzej! Jak w tym rosyjskim przysłowiu – „żyt’, eto kak jebat’ tigra: niemnożka straszno, niemnożka smieszno”. Gdyby spektakl Garbaczewskiego tak właśnie wyglądał, byłby wybitny, na scenie jest jednak tylko śmiesznie. Nieustanna zgrywa, żart, parodia i pastisz. Ani jednej sceny serio. Tylko Ewa Skibińska wydaje się być od tej rzeczywistości odklejona. Jej Dominikowa ma momenty scenicznej prawdy, bo ona traktuje swoją bohaterkę jak człowieka, a nie jakiegoś „wieśniaka do obśmiania”. I to – w kontraście z innymi – działa. Jej scena z ziemią nie tylko była o czymś, lecz przede wszystkim – o czymś ważnym. Natomiast reżyser i większa część zespołu ciągle się przed nami ukrywają. Reżyser – a to za koncepcją parateatralnych badań terenowych czy jakimś inteligentnym postmodernistycznym smaczkiem, a to za oryginalnym pomysłem na postać czy scenę, aktorzy zaś – za parodią, udawaniem, wybałuszaniem oczu, graniem idioty czy ośmieszaniem reakcji gawiedzi w kościele. Żeby tylko nie uczłowieczyć, żeby tylko nie bronić postaci. Czy ukrywają się, by czasem ktoś nie pomyślał, że im się te postaci (oraz książka) podobają? Czyżby artystów Powszechnego dosięgła choroba polskiego społeczeństwa – wstydzenie się wszystkiego, co związane ze wsią? Strach, że ktoś mógłby pomyśleć, że oni, tacy wielkomiejscy lubią „Chłopów”? Cóż, w takim razie może trzeba było zrobić „Seks w wielkim mieście”

Najsłabiej bowiem wypada Garbaczewski tam, gdzie należy wykazać się znajomością wiejskiej rzeczywistości. Rażą bzdury, wygłaszane z perspektywy kogoś, kto całe życie mieszkał w mieście, a najważniejszym wydarzeniem dzieciństwa było pociągnięcie krowy za cycek u babci na wakacjach. By zdyskredytować wszystkie te brednie o ekologii i „wiejskim życiu w zgodzie z naturą” wystarczą pierwsze z brzegu kociaki, brutalnie utopione w rzece, bo rzeczywistość wiejska jest niestety brutalna i bezwzględna. Podobnie „Chłopi”. Ale o tym Garbaczewski i jego zespół nie mają pojęcia. Ukoronowaniem i symbolem tej ignorancji jest program do spektaklu. Jest tam Kazimiera Szczuka, są jakieś socjologiczne fantazmaty Andrzeja Ledera, jest nawet Houellebecq (!) – chyba żeby było światowo – a nie ma na przykład nawet wspomnienia o najwybitniejszym (przepraszam obecnego w programie Wiesława Myśliwskiego) po Reymoncie pisarzu nurtu chłopskiego w Polsce, Tadeuszu Nowaku. A wystarczyłoby przeczytać jeden jego wiersz, żeby zobaczyć, że na temat wsi nie ma się za wiele do powiedzenia.

Podobał mi się za to motyw granicy tak zwanego „teatru krytycznego”. Już w pierwszej scenie, kiedy aktorzy grają śnieg, potem krowę czy kurę odczuwałem jakiś rodzaj śmiechu z samych siebie. Taką gorzką, ironiczną ciekawość Garbaczewskiego, żeby zbadać, co jeszcze może zostać „zjedzone” przez współczesny teatr, a następnie „wydalone” i przedstawione w postaci wielkiego artystycznego osiągnięcia. Według mnie były w tym spektaklu jedynie trzy sceny, które wyszły poza „bekę” z infantylnych z założenia, wiejskich problemów: pożar brogu, kazanie księdza oraz scena z ziemią. Smaczek miała też obowiązkowa w teatrze Garbaczewskiego wisząca ręka, tu „zawieszona” niezwykle oryginalnie.

Aktorzy są świetni, wygłupiają się, dystansują, zmieniają głos, a im bardziej publiczność chichocze, tym bardziej się wygłupiają, dystansują, zmieniają głos tyle tylko, że niezbyt wiele z tego wynika. Oprócz Ewy Skibińskiej na wspomnienie zasługuje tylko Magdalena Koleśnik w roli Jagny. Oceniam tylko te momenty, kiedy nie mówi, bardzo prawdziwe i poruszające, o tych, w których mówi – nie mogę się wypowiadać, bo siedząc „na krowie”, prawie nic nie słyszałem

Krzysztof Garbaczewski kolejny raz miał bardzo dobry pomysł na spektakl. „Chłopi” to jednak cały świat, a na świat Garbaczewski pomysłu nie ma. Potrafi – to już dużo – postawić diagnozę, do tego słuszną. Ale nic więcej. Bezradność Jagny wobec świata odbiła się w oczach reżysera. Tej bezradności się przestraszył i zaczął zgrywać. I tak przez trzy godziny. Męczące.

„Biedny Garbaczewski patrzy na wieś – „Chłopi” Reymonta w Powszechnym”
Tomasz Domagała
blog DOMAGALAsieKULTURY online
Link do źródła
19-05-2017