Nie pierwsza to próba całościowego ujęcia dorobku artystycznego Józefa Szajny, jednego z gigantów polskiego teatru, plastyka, scenografa, reżysera i nowatora, dość przypomnieć monumentalny tom „Józef Szajna i jego świat” (2000).
Ta monografia jednak pisana jest ze świadomością domkniętego dzieła, ukazuje się już po śmierci artysty i kilka lat po jego ostatnim, pożegnanym dziele scenicznym, zrealizowanym z okazji jubileuszu spektaklu „Dabalage” na scenie teatru w ukochanym, rodzinnym Rzeszowie.
Zbigniew Taranienko jest autorem szczególnie przygotowanym do napisania takiej monografii – jako wieloletni szef galerii warszawskiego teatru Studio współpracował z Szajną, a nadto od wielu lat towarzyszył jego poszukiwaniom artystycznym. Na książkę złożyły się teksty wcześniej publikowane w parsie, teraz jednak przetworzono na tyle, że całość zyskała odrębny kształt. Znalazły się tu ważne rozmowy autora z artystą (z różnych lat) na temat jego koncepcji sztuki i teatru, dokumentujące etapy artystycznych poszukiwań Szajny. Najobszerniejszą część monografii poświęcił Taranienko analizie dorobku teatralnego artysty, ukazując koleje fazy jego zainteresowań: czas scenografii, przełom w zainteresowaniach scenicznych prowadzący do podjęcia wyzwań reżysera i powołania do życia teatru narracji plastycznej (współpraca z Grotowskim, dyrekcja w krakowskim Teatrze Ludowym), okres kierowania warszawskim Teatrem Studio, który przyniósł najważniejsze jego dzieła sceniczne, a wśród nich „Replikę”, „Dantego”, „Cervantesa”, wreszcie okres harmonijnego modelowania spektaklu, łączącego narrację plastyczną z narracją werbalną. Oprócz analizy osiągnięć teatralnych Taranienko wnika w warsztat Szajny-plastyka, przeniknięty doświadczeniami teatralnymi – to jedno z istotnych osiągnięć tej monografii, która ukazuje artystę w tej podwójnej, wzajemnie uwikłanej roli: plastyka i człowieka teatru, twórcy działań artystycznych, przekraczających dotychczasowe granice sztuki czystej i sztuki teatru.
Dodatkowym walorem monografii jest odtworzony przez autora zapis legendarnej „Repliki”, po której nie zachowała się żaden oryginalny scenariusz. Dzięki żmudnej rekonstrukcji Taranienki, dysponujemy teraz opisem tego scenicznego arcydzieła, jednego z najsilniejszych protestów artysty XX wieku przeciw zniewoleniu, przemocy i uprzedmiotowieniu człowieka.
Podkarpacki Instytut Książki i Marketingu, Rzeszów 2009, s. 286, ISBN 978-83-898891-91-4
Recenzja opublikowana w Magazynie Literackim Książki
